جايگاه زن در انديشه امام خميني(ره)

امام با استفاده از مثال هاي عيني از جنبش هاي سده اخير به ويژه جنبش تنباكو، جنبش مشروطه و انقلاب اسلامي، به ارائه ديدگاه خويش درباره نقش زنان مسلمان در جنبش ها و انقلاب اسلامي پرداخته اند.
مردم ايران زمين تا قبل از برخورد با تمدن غرب اغلب حوزه هاي زندگي خود را بر اساس آموزه هايي سامان مي دادند كه در طول اعصار گذشته با آنها خو گرفته و به عنوان حقايقي انكارناپذير در تمام عرصه هاي زندگي فردي و اجتماعي به كار مي گرفتند. بر اساس اين انگاره ها زنان بدون هيچ حق و حقوق مدني به حوزه خانواده محدود مي شدند و تسليم و فرمانبرداري راز عزت او محسوب مي شد.
اما كمتر زني به فكر اعتراض و انتقاد از شرايط خود در خانواده و جامعه بود. تا اينكه نخستين رويارويي ها با مظاهر تمدن غرب و مطرح شدن خواسته هاي جديدي چون پارلمان، قانون و... رواج بحث هاي انتقادي از سوي روشنفكرها، خواب آرام سنت را برآشفت و از آن پس وضعيت زنان به عنوان بخشي از عامل عقب ماندگي جامعه ايران مورد توجه قرار گرفت.
به رغم طرح بحث هاي روشنفكري به چالش كشيده شدن فرهنگ پدرسالار حاكم بر جامعه و اقدامات چندي كه زنان در جريان انقلاب مشروطه انجام دادند، دستاورد اين انقلاب براي زنان چيزي نبود جز قانوني شدن حاشيه نشيني آنها (ماده ۱۰ و ۱۳ قانون انتخابات مصوب ۱۳۲۹ هـ.ق زنان را از حق انتخاب كردن و انتخاب شدن محروم ساخت)
در دوران حكومت رضاشاه، در راستاي اجراي سياست هاي شبه مدرنيستي و مقابله با سنت، كشف حجاب اجباري، را به جامعه زنان تحميل كرد و در نتيجه گروهي را براي دل كندن از همان حضور اجتماعي محدود مصمم تر كرد و گروهي ديگر را به بهاي جدا شدن از سنت و ارزش هاي آن روانه اجتماع ساخت. اين شكاف در دوران پهلوي دوم به اوج خود رسيد و به رغم اقدامات سطحي و تبليغاتي حكومت در اعطاي حق راي به زنان و اصلاح برخي قوانين مرتبط با آنها نتوانست پاسخگوي آزادي و حقوق مدني مورد انتظار زنان باشد.
آنچه شگفتي همگان را برانگيخت حضور يكپارچه زنان اما با شكلي متفاوت از الگوهاي مرسوم گذشته در عرصه مبارزات انقلابي بود. زناني كه از يك سو مانند الگوي سنتي زن مسلمان حجاب داشتند و از سوي ديگر فعالانه در عرصه اجتماع براي تعيين سرنوشت و احقاق حقوق خود و هموطنان شان به پا خاسته بودند.
مطالعات متعددي درباره چرايي و چگونگي مشاركت اجتماعي - سياسي زنان در مبارزات انقلابي صورت گرفته كه هر يك با فرضيه هاي متفاوت در صدد پاسخ به اين مساله بوده اند.پس از كودتاي ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و تثبيت قدرت حكومت ديكتاتوري سلطنتي، اجراي سياست هاي امنيتي - پليسي، توسعه سرمايه داري وابسته و اجراي برنامه هاي شتابان نوسازي اجتماعي و اقتصادي ترويج زندگي مصرفي و الگوهاي رفتاري غرب و... بافت اجتماعي جامعه را به شدت متحول كرد. سياست هاي اسلام زدايي و عبور از مذهب حكومت در كنار تحولات اجتماعي - اقتصادي به ظهور نسل جديدي از روحانيون و روشنفكران مذهبي انجاميد كه با قواعد فكر و عمل متفاوت از روحانيون سنتي به تدوين و گسترش گفتمان انقلاب اسلامي در سطوح مختلف جامعه پرداختند و اين گفتمان به واسطه قوت و كارآمدي خود در واسازي گفتمان هاي موجود در جامعه يعني گفتمان سنتي (كه با تحريم و نفي كامل آموزه هاي مدرن در برخورد با سنت به شيوه يي متعصبانه و غيرنقادانه برخورد مي كرد) و گفتمان مدرنيزاسيون (كه با نفي كامل سنت در تلاش براي اخذ آموزه هاي مدرن غربي به صورتي تقليدي و گزينشي عمل مي كرد) و ارائه مفصل بندي مناسبي از اجزاي هر يك از آنها كه واجد نقاط قوت هر دو و فاقد نقاط ضعف آنها بود توانست مخاطبان هر يك از آن دو گفتمان را درون خود جذب كند.
از مهمترين تدوين كنندگان اين گفتمان امام خميني(ره) بود كه با استفاده از روش شناسي فقه پويا نگرشي كاملاً متفاوت نسبت به زن را در جامعه ايران آن روز ارائه كردند و زمينه مشاركت سياسي زنان را در عرصه مبارزات ضد رژيم قبل از پيروزي انقلاب و همه عرصه هاي سياسي - اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي پس از پيروزي و تثبيت نظام جمهوري اسلامي فراهم آوردند.
مروري هر چند اجمالي بر آثار و انديشه ها و سيره عملي حضرت امام خميني(ره) نشانگر آن است كه مي توان ديدگاه هاي ايشان در مورد زنان را ذيل سه مقوله جاي داد:
۱) تبيين الگوي مطلوب زن مسلمان؛ تاكيد ايشان بر اين زمينه بر محور تبيين شخصيت الگويي بانوي بزرگ اسلام حضرت زهرا(س) و حضرت زينب(س) استوار بود. (تبيان ۵۰-۱۳) در اين الگوسازي ها به نقش اجتماعي زن مسلمان تاكيد مي شود كه ضمن رعايت قوانين و قواعد اسلامي در اجتماع حضوري موثر و تعيين كننده دارد.
۲) توصيف وضعيت عيني و اجتماعي و فرهنگي زمان پيش و پس از انقلاب اسلامي؛ انديشه هاي ايشان در اين بخش بر آسيب شناسي وضعيت اجتماعي - فرهنگي زنان پيش از انقلاب اسلامي و تبيين جايگاه و نقش ارزشمند زنان مسلمان در نهضت هاي اسلامي معاصر به ويژه انقلاب اسلامي ايران و در جوامع اسلامي متمركز مي شود.
۳) ارائه راهبردها ورهنمودهاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي مربوط به مساله زنان در راستاي موضع گيري خويش نسبت به آنها در برهه هاي مختلف نهضت اسلامي.
در توضيح جايگاه زنان در انديشه امام خميني(ره) براي نمونه به محورهاي برجسته يي چون نقش سياسي، فرهنگي و اقتصادي اشاره مي كنيم.
نقش سياسي زنان مسلمان در انديشه اجتماعي - سياسي حضرت امام خميني را مي توان در فرآيند حركت سياسي يعني مراحل پيدايش و پيروزي حركت اسلامي، استمرار و تداوم انقلاب اسلامي، شناسايي و تبيين كرد.
● نقش سياسي زنان در شكل گيري نهضت اسلامي
امام با استفاده از مثال هاي عيني از جنبش هاي سده اخير به ويژه جنبش تنباكو، جنبش مشروطه و انقلاب اسلامي، به ارائه ديدگاه خويش درباره نقش زنان مسلمان در جنبش ها و انقلاب اسلامي پرداخته اند. مضامين اصلي انديشه هاي ايشان در اين زمينه عبارتند از:
الف) خاستگاه دروني نقش سياسي زنان مسلمان در شكل گيري نهضت اسلامي وامدار اصولي مانند اصل آزادي فعاليت سياسي، مجاهدت انساني، ايثار و فداكاري، شجاعت، صلابت، حماسه، همت والا و مقاومت و جانبازي، قدرت و تعهد، عفت و عصمت و تحول روحاني آنان، وحدت كلمه و همياري ايشان با مردان در جريان نهضت و شهادت طلبي آنان است.
ب) نقش زنان مسلمان در پيشگامي و راهبري نهضت اسلامي به ويژه در هماهنگي و دوشادوشي با مردان در جريان شكل گيري نهضت و به ويژه در تحولات فرهنگي - اجتماعي فراگير جامعه در حال نهضت و فرآيند تداوم و استمرار انقلاب اسلامي در چارچوب حكومت اسلامي نيز، سهم بسزايي دارد. تاكيد ايشان برخلاف بسياري از انديشمندان مبني بر تقدم هويت انساني بر هويت جنسي نشانگر آن است كه زن يك شهروند و يك عضو از مجموعه عناصر و اعضاي انساني جامعه است مانند مرد.
زن و مرد هر كدام يك عنصر از سيستم كلان جامعه و زنان و مردان مجموعه هاي بزرگ تر زيرمجموعه آن سيستم كلان هستند. آنها با ويژگي هاي خاصي چون شعور، عاطفه، اراده و عملكرد زنانه نقش اجتماعي، فرهنگي، سياسي و اقتصادي متناسب با عناصر ياد شده بر عهده مي گيرند. تاييد اين مدعا را در بيانات ايشان اينگونه مي يابيم «از نظر حقوق انساني، تفاوتي بين زن و مرد نيست، زيرا كه هر دو انسانند و زن حق دخالت در سرنوشت خويش را همچون مرد دارد بله در بعضي موارد تفاوت هايي بين زن و مرد وجود دارد كه به حيثيت انساني آنها ارتباط ندارند.» (صحيفه امام، ج ۴، ص ۳۶۴)
براي رعايت اختصار مي توان مضامين اصلي انديشه امام نسبت به نقش و مسووليت زنان را در جامعه اسلامي ذيل حوزه هايي چون فرهنگ سياسي، مديريت سياسي و اقتصاد سياسي چنين برشمرد.*
● فرهنگ سياسي
▪ آزادي اعتقاد بيان براي زنان در امور مربوط به مديرت نظام اسلامي و حق تقاضاي مسائل اساسي از دولت در نظام اسلامي
▪ همكاري زنان و مردان در فعاليت هاي سياسي- اجتماعي براي توسعه نظام اسلامي
▪ لزوم پذيرش فرهنگ و انديشه آزادي زن براي سازندگي سرنوشت خويش و مقدرات اساسي مملكت اسلامي
▪ لزوم حفظ تحول فكري و روحي منبعث از نهضت اسلامي در زنان و دخالت در امور
▪ نقش اساسي در پاسداري از كيان انساني اجتماعي و جهت شجاعت و صلابت زنان در راه حفظ انقلاب اسلامي و پيشبرد آن
▪ لزوم استمرار تعهد و مسووليت زنان نسبت به كشور و ملت هاي ستمديده در جريان تداوم نهضت اسلامي
● مديريت سياسي
▪ حق دخالت سياسي براي زن در تمامي شئون نظام اسلامي مرتبط با سعادت و نيكبختي ملت
▪ عهده دار شدن مديريت توسط زنان كارآمد در نظام اسلامي مناسب با مقام انساني خود
▪ اشتغال زنان به جهاد في سبيل الله در سرتاسر جامعه اسلامي
▪ رويارويي با توطئه هاي گوناگون عليه نظام اسلامي در سرتاسر سرزمين هاي اسلامي
▪ حق راي و مشاركت زنان در انتخابات و حضور در قواي مقننه كشور و لزوم آن
يادآوري اين نكته ضروري است كه نقد شديد امام به مساله آزادي سياسي زنان و حق آنها براي انتخاب شدن و انتخاب كردن كه طي لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي در سال ۱۳۴۱ مطرح شده بود بيشتر اعتراضي بود به عملكرد حكومت نه نفس حقوق زنان.
مخالفت امام با اين موضوع در آن مقطع زماني باعث شد كه برخي از محققان در بررسي هاي خود به اين نتيجه برسند كه امام در اعتقاد خود به آزادي و مشاركت اجتماعي زنان كه بيشتر در سال هاي اوج حركت انقلابي مردم مطرح شده بود راسخ نبوده و از آن به عنوان ابزار سياسي استفاده كرده اند در حالي كه بيانات ايشان در مخالفت با اين لايحه و همچنين اقدامات و عملكرد ايشان در سال هاي پس از انقلاب در رابطه با زنان نشان مي دهد آنچه ايشان با آن مخالفت مي كرد عبارت بود از حضور زنان در حكومت سلطنتي و انجام حركتي كه منجر به تقويت نظام ديكتاتوري شود و همچنين حضور اجتماعي زنان بدون توجه به قواعد اسلامي، ولي اصل حضور و مشاركت زنان از نظر ايشان بلااشكال و حتي ضروري بوده است چنانچه در سال ۱۳۴۳ طي سخناني، نظر خود را درباره حضور زنان در مجلس چنين عنوان مي كند؛ «اين مملكت مترقي، چه مي گويي؟
چه مي گوييد شماها؟ مگر با الفاظ مي شود؟

مگر با چهارتا زن فرستادن به مجلس ترقي حاصل مي شود؟ مگر مردها كه تا حالا بودند ترقي براي شما درست كردند تا زن هاي تان ترقي غدرست كنندف؟ ما مي گوييم اينها را فرستادن در اين مراكز جز فساد چيزي نيست... ما با ترقي زنان مخالف نيستيم، با اين فحشا مخالفيم، با اين كارهاي غلط مخالفيم؟» (صحيفه امام جلد ۱ صفحه ۳۰۵)تاكيد ايشان در خصوص فرهنگ سازي مناسب براي فراهم كردن شرايط براي حضور فعالانه زنان مسلمان در عرصه هاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي را مي توان چنين خلاصه كرد:
▪ نقش زنان در تربيت و سازندگي افراد جامعه و جامعه اسلامي به ويژه جوانان موجد و سهم بزرگ آنها در انقلاب و نظام اسلامي
▪ نيازمندي جامعه اسلامي به حضور و جهاد زنان براي پيشبرد مسير نهضت اسلامي
▪ نقش و وظيفه عظيم زنان در بناي جامعه اسلامي و هدايت فعاليت هاي اقتصادي نظام از طريق مشاركت در سازندگي و ريشه كن كردن فقر و استضعاف
▪ آزادي زنان در حوزه هاي گوناگون فعاليت هاي اقتصادي
▪ لزوم تلاش بانوان در تربيت نيروهاي توانا براي انجام كارها و فعاليت هاي مفيد و عمراني براي كشور
▪ نقش عظيم زنان در سازندگي جامعه اسلامي براي قطع وابستگي به نظام هاي خودكامه
▪ پيشگامي زنان مسلمان در مجاهدات مالي و فقرزدايي و استضعاف زدايي از جامعه اسلامي و ديگر فعاليت هاي اقتصادي در جهت توسعه و اعتلاي نظام اسلامي
▪ ضرورت وقف امكانات خود از سوي بانوان براي اسلام در نظام اسلامي
بنابراين ملاحظه مي شود در انديشه امام زن مسلمان نه تنها قادر به اجراي نقش سياسي و فرهنگي در جامعه اسلامي است بلكه به خوبي مي تواند و مي بايست در عرصه هاي اقتصادي نيز به گونه يي موثر نقش آفرين باشد.
در واقع نقش اقتصادي زنان، رفتار و سلوك مورد انتظار جامعه اسلامي از زنان مسلمان است و به عبارتي ديگر نقش اقتصادي زنان مسلمان را مي توان همچون يك مدل فرهنگي برآمده از انديشه ديني و فرهنگ جامعه دينداران و مرتبط با پايگاه معيني دانست كه جامعه اسلامي براي زن مسلمان مي پذيرد و در نتيجه دربرگيرنده طرز تلقي ها، ارزش ها و رفتارهايي است كه جامعه اسلامي براي يك زن يا زنان مسلماني كه آن پايگاه معين را احراز كرده اند تعريف مي كند.
طبق انديشه امام در اين مقوله زنان مسلمان در حوزه هاي گوناگون توليد، توزيع، مصرف و تجارت، داراي حق انتخاب كار و شغل هستند و در فعاليت هاي اقتصادي خويش آزادند اصول و شاخص هاي توضيح دهنده ماهيت و حوزه هاي آزادي زنان در فعاليت هاي اقتصادي نيز جاري هستند كه پس از اين خواهند آمد.امام (ره) بر آنانند كه:
▪ زنان داراي حق كار، حق انتخاب شغل و آزادي فعاليت اقتصادي مي باشند.
▪ زنان داراي حق مالكيت، حق مديريت اقتصادي و حضور در زمينه هاي مختلف كشاورزي، صنعتي، تكنولوژيك و اطلاعاتي مي باشند.
▪ هدف از فعاليت هاي اقتصادي زنان اگرچه به عنوان يك هدف جزيي و مرحله يي مي تواند بالا بردن سطح بهره بري مادي و اقتصادي باشد، ليكن همين انگيزه و هدف اقتصادي بايستي در راستاي اهداف سياسي- فرهنگي جامعه و نظام اسلامي در مقولاتي مانند بسط عدالت اجتماعي، رشد و بالندگي، تامين رفاه عمومي، گسترش فرهنگ و دانش انساني، توسعه اخلاق و معنويت انساني باشد.
▪ نقش اقتصادي زنان تابعي از نقش هاي اجتماعي و فرهنگي- سياسي آنان در جامعه و نظام اسلامي است بنابراين نقش فرهنگي و اجتماعي و سياسي زنان در جامعه اسلامي معرف اصلي پايگاه زنان در جامعه اسلامي مي باشد و نه نقش و فعاليت هاي اقتصادي آن
▪ زن داراي استقلال اقتصادي است و اين بدان معني است كه در انتخاب فعاليت هاي اقتصادي و بهره برداري از دستاوردهاي مادي اين فعاليت ها و مالكيت آنها مستقل، آزاد و مختار است.
▪ زن الزامي در تامين مالي و اقتصادي خانواده ندارد و درآمدهاي حاصل از فعاليت هاي اقتصادي اش تنها در ملك وي مي باشد.
▪ مسوول و عهده دار تامين بودجه و توان اقتصادي خانواده مرد مي باشد.
▪ همكاري زنان با مردان در صحنه هاي اقتصادي در راستاي پياده سازي آرمان هاي اسلامي افتخار رهبري و جامعه و نظام اسلامي است.
اين اشاره مختصر به گوشه يي از انديشه هاي امام خميني در مورد زنان و مقايسه آنها با انديشه ها و نگرش هاي رايج در جامعه پيش از پيروزي انقلاب اسلامي به خوبي مي تواند راهگشاي ما در ارزيابي اين تحول و تغيير مثبت در جايگاه و منزلت زن در سپهر عمومي جامعه ايران اسلامي باشد
.
نرگس نيكخواه
* (كتاب هاي تبيان، صحيفه نور و صحيفه امام به طور مستقيم يا غيرمستقيم براي نگارش اين مقاله مورد استفاده قرار گرفته است.)
روزنامه اعتماد