بررسي مقايسه اي عملكرد خانواده در خانواده هاي شهداي با و بدون ناپدري استان اصفهان

چكيده
عملكرد محيط خانواده، يكي از بهترين شيوه هاي بررسي چگونگي پرورش و رشد استعدادها و تواناييهاي اعضاي خانواده محسوب مي شود. اين عملكرد مي تواند حيطه هايي، چون رشد و شكوفايي افراد، كيفيت برقراري ارتباط بين فردي و اجتماعي و وضعيت ساختاري خانواده را مورد توجه قرار دهد. منظور از عملكرد خانواده، بررسي ده جزء عملكردي شامل موارد زير است: همبستگي و حمايت از يكديگر، بيان افكار و احساسات، وجود اختلاف و درگيري، استقلال طلبي و خودباوري، تمايل به پيشرفت علمي، امور فكري و فرهنگي، تفريح و سرگرمي، اعتقادات مذهبي و اخلاقيات، نظم و قانون، كنترل و نظارت كه در مجموع اين عناصر ده گانه عملكرد خانواده را تشكيل مي دهد.
اين مطالعه با هدف تعيين و مقايسه عملكرد خانواده در خانواده هاي شهداي با و بدون ناپدري استان اصفهان در سال 1387 انجام شده است. اين تحقيق از نوع مقايسه اي – تحليلي است كه داراي دو گروه شاهد و مورد است. حجم نمونه به تعداد 254 خانواده است و دو گروه به ترتيب 120 و 134 نفر هستند كه با همگن نمودن متغيرهاي جمعيت شناختي، دو گروه نمونه با هم مقايسه شده اند. ابزار جمع آوري داده ها پرسشنامه 90 سؤالي استاندارد شده عملكرد محيط خانواده(FES) است كه اين پرسشنامه توسط همسران شهدا تكميل گرديد. نتايج نشان مي دهد كه بجز در عنصر نظم و قانون در خانواده، در بقيه نُه عنصر ديگر اجزاي عملكرد خانواده تفاوت معنا داري به دست نيامد. همچنين در مقايسه عملكرد كلي عملكرد خانواده در دو گروه تفاوت معناداري به دست نيامد (p=0/62) و اين يافته علمي بدين معني است كه وجود ناپدري در عملكرد خانواده هاي گروه مورد تأثيري نداشته است. به عبارت ديگر، فقدان ناپدري در خانواده هاي شاهد (ازدواج نكرده ها) از لحاظ اثر عملكردي در خانواده به نحوي جبران شده است و احتمالا تلاشهاي همسران شهيد ازدواج نكرده در ايفاي نقش دوگانه مادري و پدري با اين يافته توجيه مي شود.

مقدمه :
اهميت استان اصفهان تنها به لحاظ نقش تاريخي ، اقتصادي و جغرافيايي آن نيست، بلكه اين استان از پيش قراولان مبارزه با رژيم شاهنشاهي و داراي سابقه پرورش انسانهاي بزرگ و مؤثر در اداره سياسي، اجتماعي و مذهبي كشور در طول انقلاب اسلامي و نظام جمهوري اسلامي ايران و قبل از آن بوده است.
ميزان اقبال جوانان و مردم اين استان در حمايت از انقلاب و نظام خصوصاً در دوران هشت سال دفاع مقدس كه به عنوان استان رزمنده پرور معروف بوده است و اعزام كاروان هاي فراوان تداركاتي و پشتيباني به جهبه هاي جنگ را مي توان از نشانه هاي عزت و منزلت مردم اين استان قلمداد نمود. استاني كه با تقديم 23000 شهيد و 3500 آزاده و 45000 جانباز (بنياد شهيد و امور ايثارگران استان اصفهان، 1385) و چند صد هزار رزمنده داوطلب و بسيجي در طول سال هاي دفاع و مقاومت خستگي ناپذير و مردم سلحشور ايران در برابر تجاوز عراق، خود را در حافظة از تاريخ پر فراز و نشيب ايران جاودانه ساخت. مردم ايران در جريان هشت سال دفاع مقدس، در نبردي اعتقادي دشمن را از دست اندازي به حريم باورها و عقايدشان باز داشتند و كشور را از پاره پاره شدن و انقلاب را از خطر نابودي رهانيدند. شهيدان ما، اين بزرگان قلمرو عشق و معرفت با ساييدن سر بر آستان ربوبي، كاري كردند كارستان؛ چنانكه امام بزرگ ما بر داشتن چنين امتي فخر و مباهات كرد. تجاوز عراق به جمهوري اسلامي در ظاهر جنگ يك كشور عليه كشور ديگر بود كه در زمين ، دريا و هوا به اميد پيروزي سريع آغاز شد. اما در ماهيت امر، تجاوز به انقلابي مردمي با محتواي عقيدتي بود كه نزد توده هاي مردم اصالت داشت و در ميان مسلمانان حقانيت و محبوبيت؛ لذا همه نيروهايي كه از انقلاب اسلامي ضربه خورده بودند و يا از توسعه آن بيم داشتند، در اين تجاوز سهيم بوده ، به متجاوز كمك كردند (مجموعه مقالات كنفرانس بين المللي تجاوز و دفاع، 1367: 11و12و16)
از جانب ديگر مفهوم شهادت از مفاهيم ارزشمند و مقدس اسلام است. متون اسلامي و سخنان پيامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) تأكيد فراوان بر اين فيض بزرگ داشته است؛ چنانكه امام حسين (ع) وقتي كه عرصه جنگ بر او تنگ تر شد، در شب عاشورا اصحاب خود را فراخواند و آنان را ستايش كرد و فرمود من ياراني در اين جهان فاني بهتر از ياران خود سراغ ندارم؛ يعني من شما را بر ياران پدرم و سپاه بدر ترجيح مي دهم؛ يعني همه شما قهرمان هستيد.(مطهري، 1371: 135-136) بنابراين قهرمانان واقعي ملت ايران شهدايي هستند كه با انتخاب راه امام حسين (ع) در برابر متجاوزان به مملكت از حقوق ملت دفاع نموده اند و امروز ياد و خاطره آنان در اذهان ملت زنده و پاينده است. يكي از اثرهاي وجود شهدا برقراري امنيت در جامعه است و خانواده هاي ايراني استمرار قوام خود را مديون آنانند.
خانواده به عنوان نخستين واحد اجتماعي، وظايف و كاركردهاي متفاوتي بر عهده دارد و مكان اصلي تربيت و اجتماعي شدن انسانها ، يادگيري ارزشها ، هنجارها و شكل گيري كنش و تعاملات بين فردي است. به طور واضح تر، در فضاي خانواده است كه افراد مي آموزند چگونه با اعضا ارتباط برقرار كنند و الگوي روابط و قواعد كنش متقابل مشخص مي شود تا افراد بر اساس آن روابط خويش را سامان دهند. پر واضح است زماني كه خانواده ملزم به تابعيت از نظرات خاص فرد صاحب اقتدار باشند و روابط دوسويه مبتني بر اصل برابرنگري و شايسته سالاري را در حوزه خصوصي خانواده تجربه نكرده باشند، در زندگي خانوادگي آينده خويش متأثر از الگوي روابط حاكم بر خانواده مبدأ بوده ، در عرصه اجتماعي نيز مستعد پذيرش قواعد دموكراتيك نخواهند بود و همواره تسليم و تابع فرامين صاحب قدرت مي شوند، چرا كه خانواده به عنوان تنها واحد جايگزين ناپذير، رابطه تنگاتنگي با جامعه و نهادهاي اجتماعي برقرار ساخته ، به طوري كه تغييرات و تحولات در جامعه به زمينه سازي و پي ريزي عوامل تغيير در خانواده بستگي دارد.(مطهري، 1387: 153-176).
در اهميت تشكيل خانواده ، حفظ و نگهداري بنيان هاي آن مي توان گفت كه بشر از زماني كه خلق شد، اجتماعي بود. لازمه ادامه حيات انسان را توليد نسل و تشكيل خانواده دانسته اند. خانواده جايگاهي است براي استراحت، زندگي و پرورش فرزندان و مكاني امن براي رفع خستگي ها و نگراني ها و تجديد قوا. خانواده هر چند يك اجتماع كوچك است، ولي از خصوصياتي برخوردار است كه در هيچ جاي اين جهان همانند آن را نمي توان يافت. (همان،1382: 140). از نظر اسلام نيز خانواده داراي اهميت فراوان است و همة اعضاي خانواده نسبت به يكديگر داراي وظايفي هستند. پيامبر اكرم (ص) براي تشكيل خانواده اهميت زيادي قائل هستند. از نظر اسلام گرايش به ازدواج نه تنها براي نيازهاي جنسي است، بلكه پيوندي بالاتر از شهوت، پايه ازدواج و تشكيل خانواده است و آن مودت و رحمت است (همان، نصيري، 1380: 2-4). زن محور اصلي كانون خانواده است و وجود او در خانواده باعث قوام آن مي باشد و در اسلام بر مورد احترام بودن زن تاكيد شده است؛ چنانكه مي فرمايد دوست داشتن زنان از اخلاق پيامبران است. (سعيدپور،1360، 261).
در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران نيز خانواده داراي جايگاه و اهميت خاصي است و به عنوان مهمترين و اصلي ترين نهاد اجتماعي و انساني از آن ياد شده است. اصل دهم اين قانون بدين قرار است : از آنجا كه خانواده واحد بنيادي جامعه اسلامي است، همه قوانين و مقرارت و برنامه ريزي هاي مربوطه در جهت آسان كردن تشكيل خانواده، پاسداري از قداست آن و استواري روابط خانوادگي بر پايه حقوق و اخلاق اسلامي مي باشد.(فرقاني رييسي، بي تا: 149) در پيشينه ادبي و فرهنگي ايرانيان هر گاه سخن از خانواده به ميان مي آيد، خانواده اي متصور مي شود كه پدر و مادر براي پيشرفت و بهره وري فرزندان خود از هيچ كوششي دريغ نمي ورزند و محيطي پر مهر و عاطفه را براي اعضاي خانواده مهيا مي كنند و خانواده به هم پيوسته اي را به وجود مي آورند. در تعريف آن گفته مي شود خانواده متشكل از پدر، مادر و فرزند يا فرزندان است كه واحد به هم پيوسته اي را به وجود مي آورند (همان،143).
يكي از معضلات اجتماعي- خانوادگي پس از جنگ ها، از دست دادن نيروهاي فعال، دلسوز و از خود گذشته است. اين افراد نقش هاي خود را در قبال وظايف خود ايفا مي نمايند و محيط خانواده از عملكرد مناسبي برخوردار است، اما با فقدان پدر، نقش وي نيز در محيط خانواده مختل مي گردد؛ تا جايي كه بسياري از مشكلات اجتماعي- تربيتي و فردي را مي توان متعاقب اين فقدان جستجو نمود. در زماني كه پدر خانواده به دلايل ارزشي و مذهبي و شهادت وجود ندارد تا ايفاي نقش نمايد، اعضاي خانواده ضمن ارج نهادن به فداكاري پدر و تقويت بنيان هاي ارزشي در خود احساس كمبود او را درك مي كنند و اين مسؤوليت به عهده مادر، پدر بزرگ و ساير اولياي خانواده محول مي گردد. به نظر مي رسد رفتارهاي امروز اعضاي خانواده، بازتاب رفتارهاي تربيتي و پرورشي والدين از زمان هاي گذشته تا امروز است. روانشناسان و جامعه شناسان معتقدند كه با فقدان پدر، خانواده دچار از هم پاشيدگي و تزلزل مي گردد و در چنين خانواده هايي امكان وقوع انواع انحرافها وجود دارد. اين اختلالات مي تواند به قرار زير باشد: اختلال در رشد احساسات و عواطف؛ اختلال در وضعيت اقتصادي؛ اختلال در امور تربيتي ؛احساس بي كفايتي در فرزندان ؛احساس از دست دادن حامي ؛ فقدان پدر خصوصا باعث بروز ناتواني در سازش و تطابق فرزند با شرايط محيطي مي شود، زيرا با از دست دادن پدر در واقع فرزند الگوي يادگيري و مدل سازي خود را از دست مي دهد (آقاخاني و همكاران، 1380: 7).
يكي از راه حل هاي مناسب براي حل اين مشكل پذيرش و موافقت همسر شهيد با ازدواج مجدد و قبول و پذيرش اعضاي خانواده از فرد جديد است كه به عنوان ناپدري در محيط خانواده شرايط جديدي به وجود مي آورد كه براي فرزندان مي تواند پي آمدهايي را دنبال داشته باشد (قائمي، 1366: 256). بنابراين لازم است انتخاب همسر در ازدواج مجدد با دقت و حساسيت بيشتري همراه باشد تا از بروز اشكال در سلامت خانواده پيشگيري شود (منصف،1368: 25-31). هر مقدار شرايط ناپدري هماهنگ ومناسب باشد، در واقع وضعيت عملكرد خانواده بهبود مي يابد. عملكرد خانواده يكي از اين انواع عملكردهاي اجتماعي است. عملكرد مناسب به كاركردي گفته مي شود كه نتايج و آثار يك پديدة اجتماعي براي كل آن پديده مناسب و مثبت باشد و به تداوم و بقاي آن پديده- كه در اينجا خانواده است - كمك نمايد و آن نتايج قابل قبول باشند. بر اين اساس، والدين موظف مي شوند چارچوبي را رعايت كنند تا اثر تربيتي و عملكردي مناسب در فرزندان داشته باشد و نتيجه آن منجر به پيشگيري از انحرافهاي فردي و اجتماعي افراد خواهد شد (محمدي و همكاران، 1385).
مطالعه بر روي محيط خانواده هايي كه در فرآيند زندگي دچار آسيب هاي اجتماعي شده اند، از اولويتهاي تحقيقات اجتماعي محسوب مي شود. هدف از انجام اين نوع مطالعات در واقع آماده سازي محتواي برنامه كاري براي مديران و برنامه ريزان جامعه است تا با انجام خدمات ارايه شده وثوق بيشتري داشته باشند و يا از ميزان خطاي در اجرا بكاهند. از سوي ديگر توسعه همه جانبه در كشور بدون توجه به آثار زيان بار حوادث اجتماعي بر خانواده امكان پذير نيست، زيرا خانواده مركز توليد وتربيت نيروي فعال آينده جامعه است. در معارف اسلامي دو ويژگي مورد عنايت خاص است:
1- شهيد؛ 2- يتيم. شهيد به خاطر ايثار و گذشت از جان خود در راه خداوند و براي دفاع از خوبيها و برطرف كردن بديها در همه جوامع مورد عزت و احترام است و در اسلام از برترين ارزشها محسوب مي شود. توجه به يتيم و رفع نيازهاي او در جوامع بشري باعث احداث سازمانها و وزارتخانه ها وارگانهاي دولتي و غير دولتي در كشورها گرديده است. در اسلام نيز توجه كردن به يتيم بسيار مورد عنايت پيامبر اكرم (ص) و امامان (ع)بوده است. بنابراين، پرداختن به امري كه داراي اين دو ويژگي باشد، از لحاظ معنوي موجب قرب الهي است. از نظر اجتماعي در جامعه ما تنها قشري كه داراي اين دو ويژگي باشند، فرزندان شهدا هستند كه توجه به خانواده هاي شهدا از وظايف تعريف شده سازمان بنياد شهيد و امور ايثارگران است. نتايج اين تحقيق مي تواند در تشويق و يا اصلاح كاركرد اين ارگان مفيد باشد، زيرا تشويق همسران شهدا به ازدواج مجدد كه با هدف رفع نيازهاي عاطفي و فقدان پدر انجام گرفت، اكنون پس از سالها آثارآن در عملكرد خانواده كه شاخص مهمي در رشد و تربيت فرزند است، جلوه گر شده است.
از جمله ضرورت هاي انجام اين تحقيق مي توان به ارتباط ناهنجاري ها و آسيب هاي اجتماعي با نوع عملكرد خانواده ها اشاره نمود. ناهنجاري ها و كج روي هاي اجتماعي در همة جوامع بشري قابل مشاهده است و يكي از نگراني ها و دغدغه هاي اصلي مديران و مسؤولان اجرايي نهادهاي اجتماعي است. اين نابساماني ها معمولاً متعاقب حوادث طبيعي، اتفاق هاي غير مترقبه، چون سيل، زلزله و حوادثي چون جنگ رخ مي نمايد. ناهنجاري هاي مشهور در جوامع انساني به سه گروه تقسيم مي شود: ناهنجاري هاي انتظامي ، مردمي و اخلاقي (248:1988، Katherine H.). نتايج اين مطالعه سطح عملكرد خانواده ها را بر حول عناصر ده گانه عملكرد خانواده مشخص خواهد نمود و نقاط ضعف و قوت عملكردهاي خانواده را براي متوّليان و مديران اجرايي و برنامه ريزان نهاد اجتماعي واضح و هنجار و يا نابهنجار بودن جزئيات عملكردها را مشخص خواهد ساخت، زيرا براي اصلاح رفتارهاي ناهنجار موضوعي قابل پيش بيني است. به عبارت ديگر با آگاهي داشتن از سطح عملكرد خانواده و برنامه ريزي براي اصلاح عملكرد مي توان به اصلاح رفتارها در فرد و محيط خانواده اميدوار بود و يا حداقل به عنوان راه حلي پيشگيرانه براي خانواده هايي كه نتايج اين تحقيق بر آنان تعميم داده مي شود، قابل طرح است تا مديران، برنامه ريزان و مسؤولان دلسوز بنياد و ساير نهادهاي مرتبط نسبت به اصلاح عملكرد در نقاط ضعيف و تقويت نقاط مطلوب اقدام مناسب و واقع بينانه تر انجام دهند.
اكنون اين سؤال مهم مطرح است كه با ورود ناپدري به محيط خانواده، آيا تفاوتي در رفتارهاي فردي و اجتماعي فرزندان شاهد بروز كرده است؟ آيا عملكرد خانواده در اين گروه خانواده ها در مقايسه با گروه مشابه كه بدون ناپدري هستند، تفاوتي دارد؟ اين مقاله مي كوشد كه اين موضوع را بررسي و اطلاعات لازم را در دو گروه از خانواده ها و نقش ناپدري را در وضعيت رفتارها و عملكرد خانواده تعيين و مشخص نمايد.
روش:
پژوهش از نوع علّي-مقايسه اي است. متغير مورد بررسي در اين مطالعه عملكرد خانواده است.
جامعه آماري اين پژوهش شامل دو جامعه آماري است: اول خانواده هاي شهدايي كه همسر شهيد ازدواج نكرده است؛ دوم خانواده هاي شهيد كه همسر شهيد ازدواج مجدد كرده باشد.روش نمونه گيري در اين مطالعه دو روشي ( كه طي دو مرحله انجام شده است. روش اول خوشه اي . و روش دوم تصادفي ساده است اين روش ها كه از روش هاي تعريف شده نمونه گيري تصادفي است، از نوع روشهاي نمونه گيري احتمالي است.حجم نمونه اين مطالعه بر اساس فرمول مقايسه ميانگين يك صفت در دو گروه، در گروه بدون ناپدري، 134 خانواده و درگروه با ناپدري، 120 خانواده تعيين گرديد كه در مجموع حجم نمونه برابر با 254 خانواده است. به منظور جمع آوري اطلاعات از پرسشنامه اي دو قسمتي استفاده شد كه قسمت اول پرسشنامه شامل متغيرهاي جمعيت شناختي ( زمينه اي) است و قسمت دوم پرسش هايي مربوط به مؤلفه هاي ده گانه عملكرد محيط خانواده به تعداد 90 سئوال تخصصي است. اين پرسشنامه توسط موس در سال2000 تهيه شده و داراي اعتبار جهاني است. در ايران نيز داراي اعتبار علمي و پاياني است و توسط همكاران هيأت علمي در دانشگاههاي مختلف به كارگرفته شده است؛ از جمله قضاوي و مهرابي 1384 با آلفاي كرونباخ 95% (22) و محمدي و همكاران (1385 و 1386 ) در دو مطالعه جداگانه با الفاي كرونباخ 83% و 95% را گزارش كرده اند(21)و(23). اين ابزار قادر است مؤلفه هايي را كه شامل موارد زير است، بررسي قراردهد :
1- مؤلفه همبستگي و حمايت از يكديگر در محيط خانواده ؛2- مؤلفه بيان افكار و احساسات در محيط خانواده ؛ 3- مؤلفه وجود اختلاف و درگيري در محيط خانواده ؛ 4- مؤلفه استقلال طلبي و خودباوري در محيط خانواده ؛5- مؤلفه تمايل به پيشرفت و توسعه علمي در محيط خانواده ؛6- مؤلفه امور فكري و فرهنگي در محيط خانواده ؛ 7- مؤلفه برنامه هاي تفريحي و سرگرمي در محيط خانواده ؛8- مؤلفه اعتقادات مذهبي و اخلاقيات در محيط خانواده ؛9- مؤلفه وجود نظم و قانون در خانواده ؛10- مؤلفه كنترل و تبعيت از قانون در خانواده .
. اطلاعات با ابزار آماري SPSS تجزيه وتحليل شده است. براي مقايسه متغيرهاي جمعيت شناختي در دو گروه از آزمون هاي t. Test، Chi- square و ضريب همبستگي پيرسون استفاده شده است.
همچنين براي مقايسه مؤلفه هاي ده گانه آزمون مقايسه ميانگين(تي) به كار برده شد. ميزان اطمينان از نتايج حاصله زير منحني قابل قبول 95% است كه آلفاي 05/0 براي اين مطالعه در نظر گرفته شده است.

نتايج و بحث :
ويژگي هاي فردي و خانوادگي در خانواده هاي بدون ناپدري
وضعيت سني واحدهاي مورد پژوهش نشان مي دهد كه حداقل سن 32 سال و حداكثر 62 سال و ميانگين 47 سال است كه مشخص مي كند پس از 17 سال كه از جنگ تحميلي گذشته است، واحد هاي مورد پژوهش ميانگين سني متوسطي از نظر طول عمر دارند و بيشترين تعداد در گروه سني 49 تا 40 سال با فراواني 7/56 درصد هستند. اكثر همسران شهدا (5/55 درصد) داراي سوادي از ابتدايي تا راهنمايي هستند و تنها (6/17) درصد از آنها از نعمت سواد بي بهره اند. همچنين تعداد كمي نيز (4/8 درصد) داراي سواد عالي هستند. حداقل مدت زماني كه همسر با شهيد زندگي مشترك را گذرانده اند، 1 سال و حداكثر 30 سال و ميانگين اين مدت 2/9 سال بوده است. و اين بدين معني است كه همسران شهدا به طور متوسط كمتر از 10 سال توفيق داشته اند با شهدا زندگي مشترك داشته باشند.
اكثر اين خانواده ها داراي 1 تا 3 فرزند هستند (5/87 درصد) و در مجموع ميانگين تعداد فرزندان در اين گروه 3 نفر است. اين يافته بدين معني است كه با توجه به ميانگين مدت زمان زندگي مشترك با شهيد كه 2/9 سال بوده است و همچنين تعداد فرزند مي توان چنين استنباط كرد كه به طور متوسط هر 3 سال يك فرزند را به دنيا مي آورده اند و همچنين با عنايت به نرخ رشد جمعيت در دو دهه قبل؛ يعني دهه 1360 كه نرخ رشد جمعيت بمراتب بالاتر ازاكنون بوده است، اين موضوع قابل توجيه است. مطالعه اي كه در استان خوزستان در خصوص خانواده هاي شهدا توسط محمدي و همكاران(1385) انجام شده است، نشان مي دهد كه تنها 22 درصد از خانواده هاي شهدا داراي 3 فرزند بوده اند و بقيه از تعداد فرزند بيشتري تا 10 فرزند برخوردار بوده اند و نشان مي دهد كه تعداد فرزند درآن جامعه آماري بالاتر بوده است.(همان،261)، ولي اين تعداد فرزند در استان اصفهان با عنايت به عناصر فرهنگي كه كنترل بيستري بر نرخ جمعيت دارد، قابل توجيه است. تنها 10% از همسران شهدا در اين گروه مشغول به كار خارج از منزل هستند و 90% مشغول به امر خانه داري و كار در منزل هستند. به نظر مي رسد كه قبول مسؤوليت ناپدري فرزندان شهدا و اداره كردن امور خانواده و همچنين حمايت هاي بي دريغ بنياد شهيد و امور ايثارگران استان اصفهان از خانواده ها، از جمله دلايل احتمالي عدم اشتغال به كار خارج از منزل اين گروه باشد.
همچنين يافته ها نشان مي دهد كه اكثر شهدا در زمان جنگ تحميلي عراق عليه ايران به شهادت رسيده اند (9/87)% و اين بدين معني است كه جداي از ارزش هاي معنوي شهادت در راه خداوند كه در اسلام بر آن تاكيد فراوان شده است وپيامبر خدا (ص) مي فرمايد شهادت از همه خوبي ها بالاتر است(ارشدي،1380: 62)، ولي يكي از خسارتهاي جبران نشدني از دست رفتن دلاوران و مردان بزرگي است كه در طول ساليان جنگ تحميلي به وقوع پيوست كه بيشترين فراواني شهدا در اين برهه زماني بوده است.
همچنين 6/46% خانواده هاي پدري شهيد با همسران آنان به ميزاني كه همسران انتظار داشتنداند، همراهي نكرده اند و اين بدين مفهوم است كه 4/53 درصد خانواده ها همراهي داشته و يا تا حدودي انتظارات همسران شهدا را از نظر همراهي برآورده نموده اند. بديهي است كه در هنگام بروز حوادث ناگوار و فشارهاي روحي و رواني متعاقب آن، نياز به همدلي و همراهي در حادثه ديدگان بالا مي رود و اين كار مي تواند در تسلي بخشيدن به بازماندگان موثر باشد. اكثر همسران شهداي بدون ناپدري (2/74 %) از وضعيت اقتصادي خود يا راضي هستند و يا تا حدودي رضايت دارند و اين احتمالا نشان دهنده حمايت هاي مالي سازمان بنياد شهيد و امور ايثارگران استان اصفهان از خانواده هاي شهداست. به نظر مي رسد كه اين ميزان رضايت مندي بالا احتمالا متأثر از دو مقوله است:
اول: مسؤوليت پذير بودن سازمان بنياد شهيد و امور ايثارگران استان اصفهان در بهتر ارائه كردن خدمات مالي به اين بزرگواران است. دوم: وجود اصل قناعت و سازگاري در خانواده هاي معظم شهداست، كه با ناملايمات و كاستي ها سازش نموده، براي رضاي خداوند تحمل مي كنند.
يافته ها نشان مي دهد كه 90% همسران و فرزندان آنان مبتلا به بيماري هاي طولاني مدت و مزمن نيستند و اين بدين معني است كه به علت عدم وجود بيماري هاي مزمن امكان خدمت رساني بيشتر در محيط خانواده فراهم گشته ، تلاش در جهت شكوفايي استعدادهاي آنان هموار مي شود. مطالعات نشان مي دهد بيماري هاي مزمن علاوه بر اينكه باعث بالا رفتن هزينه هاي خانواده مي شود، توان و نيروي افراد سالم را نيز در طولاني مدت كاهش داده ، باعث بروز مشكلات جسمي ، رواني و اجتماعي در محيط خانواده مي شود(منصف، 1368: 145). از ميان دلايل عدم تمايل به ازدواج مجدد همسران شهدا بيشترين فراواني، (3/59 %)، مربوط به احساس مسؤوليت در قبال تربيت فرزندان شهيد بوده است. و اين احساس مسؤوليت در قبال يادگارهاي زندة شهدا؛ يعني فرزندان آنان، علاوه بر احساس مادري كه در هر مادري وجود دارد، نشان دهندة قبول مسؤوليت ايفاي نقش پدري است.

ويژگي هاي فردي و خانوادگي در خانواده هاي با ناپدري
نتايج نشان مي دهد كه اكثر همسران شهداي اين گروه با سواد هستند و مدركي از ابتدايي تا سوم راهنمايي را نيز دارا هستند (2/46%). در واقع تنها 20% از همسران اين گروه بي سواد هستند و 80% آنان داراي سواد از ابتدايي تا حوزه يا دانشگاه هستند. با توجه به تلاش وزارت آموزش وپرورش در كاهش نرخ بي سوادي در كشور، پيشنهاد مي شود بنياد شهيد استان اصفهان با انجام مطالعه اي راهكارهاي رفع معضل بي سوادي 20% همسران شهدا را مرتفع نمايد. اكثر همسران شهدا در خانواده هاي با ناپدري خانه دار هستند (7/91%) و تنها عده كمي از آنان اشتغال به كار خارج از منزل دارند.
احتمالاً تمايل به ادارة منزل و حمايت روحي ، رواني و عاطفي از فرزندان و نظارت هر چه بيشتر بر تربيت آنان را مي توان از علل عدم اشتغال خارج از منزل همسران برشمرد.
يافته ها نشان مي دهد كه اكثر شهداي اين گروه ( 6/90 %) در هنگام جنگ تحميلي به شهادت رسيده اند و در راه دفاع از اسلام و كشور اسلامي جان فدا نموده اند. در اكثر خانواده هاي شهداي با ناپدري( 3/82 %)، بيماري مزمن در وجود ندارد. بيماري مزمن مي تواند در عملكرد و رفتارهاي اعضاي خانواده، تأثير منفي داشته باشد و آثاري در تربيت فرزندان به جاي بگذارد (قائمي،1368: 138) اكثر ناپدري ها ي خانواده هاي شهدا شاغل هستند(8/81%)و عدة كمي از آنان بيكارند. شغل براي پدر در خانواده كه مسؤوليت اداره مالي و اقتصادي و تربيتي را نيز به عهده دارد، مي تواند در حفظ حرمت و قداست پدري نقش داشته باشد و فرزندان او را به عنوان فردي موفق مورد قضاوت قرار دهند.
اكثر خانواده هاي پدري شهدا با همسر شهيد همكاري داشته و يا تا حدودي داشته اند (2/63%) و بقيه خانواده ها به نظر مي رسد كه انتظارات همسر شهدا را در خصوص همراهي و همكاري كردن نتوانسته اند از نظر خودشان برآورده نمايند.
اكثر خانواده ها از وضعيت اقتصادي موجود در خانواده راضي هستند و يا تا حدودي رضايت دارند. وجود درآمد اضافي توسط ناپدري، حمايت هاي مالي و اقتصادي بنياد شهيد و امور ايثارگران و قناعت پيشه بودن خانواده هاي شهدا را مي توان از جمله عوامل مؤثر در اين ميزان رضايت مندي تلقي نمود. اكثر همسران در محدودة سني0 4 تا49 سال هستند و ميانگين سن 42 سال است كه نشان مي دهد كه در ابتداي ميانسالي قرار دارند. اكثر همسران شهدا مدت زماني بين 6 ماه تا 5 سال را با شهيد زندگي مشترك داشته اند و ميانگين اين مدت 6/4 سال است كه مدت زمان زيادي محسوب نمي شود. اين يافته بدين معناست كه علي رغم شور جواني و عشق و علاقه شهدا به همسر و خانواده، انجام تكليف شرعي دفاع از ميهن و دين و ناموس را بر زندگي مشترك ترجيح داده و به جبهه ها عزيمت نموده اند. 3/87 درصد از خانواده ها داراي 1 تا 3 فرزند هستند و ميانگين تعداد فرزند نيز 2 نفر است و اين بدين معني است كه به طور متوسط شهدا قبل از شهادت داراي همسر و دو فرزند بوده اند و زندگي نسبتاً نو و تازه پا گرفته اي را تجربه مي نموده اند. علي رغم همه اين شرايط، رفتن به جبهه و دفاع كردن از كيان اسلام و ميهن را بر ماندن ترجيح دادنده اند.
همچنين نتايج نشان مي دهد كه زمان ازدواج مجدد در همسران شهدا از پراكندگي برخوردار است. كمتر از نيمي از آنان بين 1 تا 5 سال پس از شهادت همسر ازدواج كرده اند و بيش از 25 درصد آنان بين 6 تا10 سال بعد از شهادت مبادرت به ازدواج كرده اند و حدود 10% نيز 20 سال و يا بيشتر پس از شهادت مبادرت به ازدواج كرده اند. دلايل متعددي مي تواند اين يافته ها را توجيه نمايد كه بهترين راه براي اين موضوع انجام مطالعه اي تخصصي است.
همچنين اكثر ناپدري ها داراي سوادي از ابتدايي تا حوزه و دانشگاه هستند(3/81%) و تنها عده كمي (7/12%) از آنان بي سواد هستند. بيش از نيمي از ناپدري ها (3/61%) نتوانسته اند با فرزندان شهدا رابطه خوبي داشته باشند و از ارتباط بدي برخوردارند و اين علي رغم وجود امكانات و شرايط مناسب موجود است و احتمالاً مي توان بيان كرد كه يكي از مهمترين دلايل ازدواج همسران شهدا پس از شهادت شهيد نياز به وجود ناپدري دلسوز بالاي سر فرزندان خود بوده است. از سوي ديگر7/38% از ناپدري ها توانسته اند ارتباط خود را درحد متوسط و يا خوب با فرزندان شهيد برقرار نمايند. اين مي تواند بيان كنندة اين واقعيت است كه احتمال اصلاح رفتار بين ناپدري و فرزندان و برقراري رابطه مناسب بين آنان شدني و عملي است.براي حل اين مشكل پيشنهاد مي شود تحقيقي پيرامون علل عدم وجود ارتباط خوب بين فرزندان شهدا و ناپدري ها انجام شود تا راه حل هاي مناسبي براي اين معضل به دست آيد. همچنين تقريبا نيمي از ناپدري ها ارتباط با خانواده شهيد نداشته و غريبه محسوب مي شده اند و حدود2/47% نيز از اقوام شهيد محسوب مي شده اند.
يافته ها نشان مي دهد كه بيشترين علت ازدواج مجدد همسران مربوط به خود بوده است؛ يعني نيازهاي فردي و خانوادگي و وجود شرايط خاص ايجاب كرده است كه با هماهنگي سازمان بنياد شهيد و امور ايثارگران مبادرت به ازدواج نمايند.8/51% همسران مشوق اصلي آنان براي ازدواج پدر و مادر شهيد و يا پدر و مادر خودشان بوده است. احتمالاً بزرگان دو فاميل صلاحديد آينده خانواده شهيد را، ازدواج مجدد دانسته اند.
يافته ها نشان مي دهد كه 9/55 درصد همسران از زندگي جديد رضايت دارند و يا تا حدودي رضايت حاصل شده است و به اهدافي كه از قبل در نظر گرفته بوده اند، رسيده و يا تا حدودي رسيده اند، اما كمتر از نيمي از آنان از شرايط جديد (ازدواج مجدد) ناراضي هستند و اين يافته مي توان هشدار به مسؤولان سازمان بنياد شهيد و امور ايثارگران استان باشد كه نسبت به انتخاب همسر براي خانوادة شهدا به دقت نظر بيشتري نياز است و بهترين پيشنهاد اين است كه علل نارضايتي طي مطالعه و پژوهش مشخص شود.
يافته هاي عملكرد خانواده در دو گروه