روايت یک شاهد عيني از كشتار ۱۷ شهريور

نويد شاهد: دلسوزي هاي خالصانه، دقت و هوشياري و لطافت طبع او به گونه اي بود كه هنوز پس از سال ها، فقدان اين همه صفات برجسته در وجود يك انسان والا، لحن نزديكان او را به حسرت و دريغي عميق مي آلايد، فقداني كه بعدها شهادت پدر بر آن دامن زد و تحملش را صد چندان دشوار ساخت. حديث اين دلتنگي ها را خواهر شهيد در اين گفت وگو واگويه مي كند.

هنگامي كه خواهرتان شهيد شدند، شما چند سال داشتيد؟
من متولد سال 1331 هستم و در آن هنگام 26 سال داشتم. محبوبه هفده ساله و دانش آموز سال آخر دبيرستان هشترودي بود. شاگرد فوق العاده زرنگي بود و همه درس هايش را بيست مي گرفت و پدرم هميشه به او جايزه مي دادند. سر كلاس گوش به درس مي داد و همين كافي بود. همه وقتش را صرف مطالعات خارج از درس مي كرد.

پس دوران كودكي و شكل گيري خواهرتان را خيلي خوب به ياد مي آوريد.
محبوبه در روز هفده شهريور به شهادت رسيد. مي دانيد كه در آن روز زنان نقش عظيمي داشتند. روز قبل، يعني عيد فطر، همه ما شركت كرديم و از قيطريه تا ميدان آزادي راه پيمايي شد. محبوبه هم در آن روز فعاليت زيادي كرد. روز هفده شهريور از مادرم خداحافظي مي كند و به ايشان مي گويد اگر شهيد شدم، بي تابي نكنيد. انگار به او الهام شده بود كه شهيد خواهد شد.

از ويژگي هاي اخلاقي و رفتاري او چه خاطراتي را به ياد داريد؟
خيلي دلسوز و مهربان بود. يادم هست كه هميشه كتاب مي خريد و ساكش را از كتاب پر مي كرد و براي بچه هاي جنوب شهر مي برد و آنها را بين بچه ها توزيع مي كرد و به آنها مي گفت كه رژيم شاه ظالم است و بايد در مقابل زورگويي هاي آن ايستاد.

محيط خانه تان چگونه محيطي بود؟
محيطي فرهنگي مذهبي بود. پدرم دبير و روحاني بودند و به مسائل فرهنگي و درس بچه ها بسيار اهميت مي دادند.

با چه كساني رفت و آمد مي كرديد؟
با خانواده هاي شهيد بهشتي، آقاي رفسنجاني، شهيد باهنر، شهيد مفتح و اين بزرگواراني كه با پدرم رفت و آمد داشتند و ما هم طبيعتاً با خانواده هايشان مراوده داشتيم.
قطعاً پدرتان به سئوالات شما جواب هاي جامع و قانع كننده اي مي دادند، اما ارتباط شما با افرادي كه نام برديد به نوعي بود كه بتوانيد از آنها هم سئوالاتتان را بپرسيد.
از آنجا كه پدرم خيلي به درس ما اهميت مي دادند، ما بيشتر وقتمان را صرف خواندن درس مي شد، ولي اگر سئوالي پيش مي آمد، اين امكان وجود داشت كه از آنها بپرسيم. البته پاسخ اغلب سئوالاتمان را پدر مي دادند و مادر خواندن كتاب هاي مختلف راهنمايي مي كردند.

نوعاً چه جور كتاب هايي مي خوانديد؟
غير از قرآن و نهج البلاغه كه جزو مطالعات هميشگي ما بود. كتاب هاي دكتر شريعتي، شهيد مطهري و ديگراني كه پدر مناسب مي دانستند. البته ايشان به هيچ وجه موافق نبودند كه ما كتاب ها را در خانه نگه داريم، چون نمي خواستند ساواك صدمه اي به ما بزند. پدرم خودشان انگليسي درس مي دادند و اشكالاتم را از پدر مي پرسيدم.

آيا هيچ وقت پيش آمد كه ساواك به خاطر اين كتاب ها، آزار و اذيتي به شما برساند؟
به خاطر كتاب خير، ولي يك بار ريختند در خانه ما و خواهرم فهيمه را گرفتند و بردند. پدرم هم همراهش رفتند. يك شب هم او را آنجا نگه داشتند. پدرم واقعاً ناراحت بودند. فهيمه آن موقع مدرسه رفاه مي رفت و آنجا هميشه كانون مبارزه بود.

خود شما هم مدرسه رفاه رفتيد؟
خير، من دبيرستان هشتردوي درس خواندم. موقعي كه بچه ها مدرسه رفاه مي رفتند، من دانشجو بودم. به هر حال وقتي فهيمه را بردند، پدرم به كمك يكي از شاگردان سابقشان كه جزو مأموراني بود كه به خانه مان ريخته بودند، توانستند فهميه را بيرون بياورند.

شهيد محبوبه كه هيچ وقت گير ساواك نيفتاد؟
خير، او خيلي مسائل امنيتي را رعايت مي كرد و حواسش حسابي جمع بود.

از ويژگي هاي اخلاقي خواهرتان مي گفتيد.
اشاره كردم كه خيلي دلسوز و مهربان بود. يادم هست يك بار با هم رفتيم برايش كفش بخريم. من يك مرتبه چشم باز كردم و ديدم كنارم نيست. هر چه گشتم پيدايش نكردم. بعد از مدتي كه برگشت، پرسيدم، «كجا رفته بودي؟» گفت، «پيرزني آمده بود خريد، بارش خيلي سنگين بود، رفتم او را رساندم و آمدم» هر جا مي رفت، به همه كمك مي كرد. يادم هست خيلي هم روزه مي گرفت. مي گفتيم حالا كه ماه رمضان نيست. مي گفت هم ثواب دارد، هم روزه هاي قرضي پدربزرگ و مادربزرگ را ادا مي كنم. درك و فهمش خيلي بيشتر از سن شناسنامه اش بود. همه مسائل را خيلي دقيق مقيد بود. لباس هايش هميشه بسيار ساده بودند، اما در نهايت تميزي و آراستگي، هم در درس و كلاس و مدرسه نظم داشت، هم در ساير مسائل و موضوعات. هيچ كاري را نصفه نيمه رها نمي كرد. همه كارهايش برنامه و نظم داشت. به نظر من كه اعجوبه بود. حالا كه او را با همسن و سال هاي خودش مقايسه مي كنم، مي فهمم كه چقدر استثنايي بود. هميشه در تب و تاب اين بود كه به ديگران آگاهي بدهد كه شاه دارد ظلم مي كند و بايد در مقابل ستم هاي او مقاومت كرد. هميشه با كتاب هايي كه براي بچه هاي جنوب شهر مي برد و با سخنراني هايي كه برايشان مي گذاشت، در واقع آنها را هدايت مي كرد. اگر هم دچار مشكلي مي شد، با ما حرفي نمي زد. به هر حال پدر من هم در جريان مسائل سياسي بودند و يك بار موقعي كه من نوجوان بودم همراه با آقاي گلزاده غفوري دستگير شدند و نزديك به يك ماه زندان بودند. محبوبه هم از پدرمان و هم از جاهاي ديگر، اعلاميه هاي امام را مي گرفت و مي نشست با دوستانش رونويسي مي كرد و به اين ترتيب اعلاميه ها را تكثير مي كردند. دائماً در اين برنامه ها بود و ما هم از خيلي از كارهايش خبر نداشتيم.

معمولاً كساني كه به كارهاي سياسي و مبارزاتي مي پردازند، به مسائل هنري و ظريف اهميتي نمي دهند. خواهر شما در اين زمينه ها چگونه بود؟
محبوبه اتفاقاً بسيار دقيق و با سليقه بود. يادم هست كه به كمك الگوهايي كه بعضي از مجلات مي دادند و آن موقع وجود داشت، لباس هاي بسيار خوبي مي دوخت. در زمينه هاي هنري هم صاحب سليقه بود. كلاً هر كاري را كه دست مي گرفت، ناقص انجام نمي داد. خيلي با استعداد و هنرمند بود. كارهاي دستي و نقاشي را خيلي خوب انجام مي داد.

پر جنب و جوش بود يا ساكت؟
خيلي پرجنب و جوش و فعال بود. همه كارها را با سرعت و در عين حال با دقت زياد انجام مي داد. تند راه مي رفت. انگار خوب مي دانست كه وقت زيادي ندارد و بايد هر چه سريعتر كارهايش را به سر و سامان برساند. حتي لحظه اي وقتش را هدر نمي داد.

چه ويژگي هاي از او بيش از هر چيز ديگر يادتان مانده است؟
محبت و صميمتش و دقت و نظمش. خيلي با گذشت بود و هيچ وقت عصباني نمي شد.
چطور با آن سن كم به اين توانايي ها رسيده بود، چون فعاليت سياسي، آن هم در آن دوره فشار، آدم ها را عصبي مي كرد.
عمومي من و پدرم هم توي كارهاي سياسي بودند و محبوبه از تجربه آنها هم بهره مي برد، ولي اساساً دختر شاد، خوش روحيه و فعالي بود. خانواده ما اساساً مخالف رژيم بود و محبوبه خيلي چيزها را به همين دليل، پيشاپيش مي دانست، در عين حال كه خيلي هم روي خودش كار مي گرد. از جمله همان روزه هايي كه مي گرفت. بسيار روي او تأثير مي گذاشت و كمكش مي كرد كه خوددار باشد. دبيرستان كه مي رفت. من ازدواج كرده بودم و شوهرم گاهي به مأموريت مي رفت. محبوبه مي آمد و پيش من مي ماند و مي ديدم كه شب ها تا دير وقت نشسته است و مطالعه مي كند. البته گمانم آن موقع همه دانش آموزان و دانشجويان بيشتر مطالعه مي كردند، شايد به اين دليل كه اين همه و مسائل سرگرم كننده وجود نداشت. شايد هم دائماً براي انسان سئوال ايجاد مي شد و ناچار بوديم براي پيدا كردن جواب هايمان، مطالعه كنيم. به نظر مي رسد كه همه ما به خصوص اين دو گروه، خيلي كم مطالعه مي كنند. آن زمان به هر حال امكانات تفريحي خيلي كمتر بود.



آيا فعاليت ورزشي هم مي كرد؟
بله، مدرسه در زمينه ورزشي خيلي فعال بود. روزهاي جمعه را هم كه معمولاً خانوادگي مي رفتيم كوه پيمايي.

رابطه اش با پدر، مادر و خواهر و برادرها چگونه بود؟
هرگز به ياد نمي آورم كه با كسي بگو مگو كرده باشد. خيلي عاقل تر از سنش بود، مضافاً بر اينكه اساساً خانه ما خانه بگو و مگو نبود. محيطي بسيار آرام و فرهنگي بود.

در كارهاي خانه هم كمك مي كرد؟
كارهاي خانه را تقسيم كرده بوديم و هر كدام سهم خودمان را انجام مي داديم. خانه خيلي خوبي بود. الان كه بعد از سال ها مرا ياد اين چيزها انداختيد، مي بينم چقدر حيف شد كه محبوبه رفت. با آن همه جوش و خروش و استعداد و پيگيري، اگر مي ماند مي توانست خيلي كمك كند.

واكنش خواهرتان نسبت به فرزندان شما چگونه بود؟
خيلي آنها را دوست داشت و با آنها شوخي مي كرد. پسر بزرگم هنوز هم كه هنوز است با حسرت از او ياد مي كند و مي گويد خاله محبوبه خيلي مهربان بود. با بچه ها خيلي خوب بود. استعداد بسيار زيادي در رفتار مناسب با هر سن و قشر و طبقه را داشت.

موقع شهادت خواهرتان كجا بوديد؟
تهران بودم و روز شانزده شهريور هم همراه با بقيه خانواده در راه پيمايي عيد فطر شركت كردم. منزل ما طرف هاي ميدان آزادي بود. محبوبه از خانه پدري مان راه افتاده بود و ماه هم راه افتاديم، ولي اوضاع به شكلي بود كه شوهرم گفت وضعيت خطرناك است و ما را از معركه دور كرد، محبوبه خودش را رسانده بود به ميدان شهدا، محبوبه را نشان كرده بودند و به طرفش تيراندازي مي كنند و تير دقيقاً به قلبش خورده بود. يكي از جوان هايي كه همان نزديكي بوده، زخمي شده بود. او را كه به بيمارستان برده بودند گفته بود كه مردها به زن ها مي گفتند شما از معركه برويد بيرون و محبوبه گفته بود، «من مي مانم. من و شما يك هدف مشترك داريم. هدفمان مبارزه عليه ظلم است.» او با صداي بلند الله اكبر مي گفته و هدف گلوله يك ساواكي قرار مي گيرد.

شما كجا بوديد كه خبر شهادت او را شنيديد؟
همه برگشتيم منزل پدرم، ولي محبوبه نيامد. مسجدي نزديك ميدان شهدا بود. از آنجا زنگ زدند كه اينجا چند جنازه هست كه يكي شان چنين مشخصاتي دارد. زن عمو و عموي من رفته بودند و محبوبه را شناسايي كرده بودند. او هم زنگ زد و موضوع را گفت.
پدرم رفتند و آن روز جنازه را تحويل ندادند و گفتند فردا صبح بياييد. مادرم خيلي حالشان بد بود.

زن عمويتان چطور خبردار شدند؟
همان روز ايشان هم در ميدان شهدا بودند و وقتي ديدند تيراندازي شده و تعدادي جنازه را بردند به مسجد محل، رفته بودند براي شناسايي جنازه ها، چون هر گشته بودند محبوبه را پيدا نكرده بودند و حدس زدند كه شايد شهيد شده باشد.

از مادرتان درباره محبوبه چه شنيديد؟
آن اوايل چند باري آمدند و با مادر مصاحبه كردند كه من نكاتي را يادآوري مي كنم. مادرم مي گفتند شب قبل از شهادت محبوبه خواب مي بيند كه مي خواهند در كلاسي ثبت نام كنند، ولي خانم مسئول از ثبت نام از نوشتن اسم ايشان خودداري مي كند. مادرم هر چه اصرار مي كنند فايده ندارد. بعد از اصرار زياد، آن خانم دري را باز مي كند و مادرم مي بيند باغي پر از گل بوته هاي گل سرخ آتشين هست.وقتي محبوبه شهيد شد، مادرم وقتي مي روند بهشت زهرا مي گويند، «خوابم تعبير شد. اينها همه گل هاي سرخ همه مادرها.» مادرم روز 17 شهريور، مهمان داشتند و نتوانستند راه پيمايي و تظاهرات بيايند. و با برادر كوچكم در خانه ماندند. ولي بقيه همگي رفتيم. محبوبه با دوستانش در فرح آباد قرار گذاشته بودند و جداي از ما رفت. شب قبل، محبوبه پاهايش را به مادرم نشان مي دهد كه به خاطر راه پيمايي طولاني قيطريه تا ميدان آزادي، تاول زده بود. بعد به اتاقش مي رود. ساعت يازده شب بوده كه مادرم به اتاق او مي روند و مي بينند كه دارد قرآن و نهج البلاغه مي خواند. فردا صبح زود، محبوبه از مادر خداحافظي مي كند. مادرم مي گويند «چيزي بخور» مي گويد، «ميل ندارم.» و به مادرم مي گويد، «اگر شهيد شدم شما غمگين نشويد.» مادرم مي گفتند از خانه كه رفت بيرون، برگشت و نگاهي به من انداخت و من براي يك لحظه احساس كردم ديگر او را نخواهم ديد و قلبم لرزيد.
مادر مي گفتند كه جسد او را هم ابتدا تحويل ندادند و بعد با پيگيري هاي پدرم بالاخره جسد را تحويل گرفتند. يادم هست كه وقتي مي خواستيم محبوبه را دفن كنيم. جنازه يك خانم باردار را هم كه در ميدان شهدا كشته شده بود، آورده بودند.

آيا توانستيد مراسم ختم بگيريد؟
نمي گذاشتند مراسم بگيريم. در مراسم ساده اي كه گرفتيم ساواكي ها ريختند كه يك عده اي فرار كردند و يك عده اي را هم گرفتند. مراسم را در منزل خودمان گرفتيم كه آمدند و گفتند حق نداريم ختم بگيريد. آن زمان اجازه نمي دادند كسي براي شهيدش ختم بگيرد. حتي مردم مي گفتند كه براي هر گلوله اي هم كه شهدا خورده بودند، پول مي گرفتند.

شما كه براي دفن جنازه رفتيد، كساني كه در 17 شهريور شهيد شده بودند، خيلي زياد بودند؟
بله، در كنار قبر محبوبه ههم دختر بيست ساله اي بود. عده اي هم موقعي كه از بالا تيراندازي شده بود، شهيد شده بودند. من خودم دير به ميدان شهدا رسيدم. تيراندازي بود. مسجدي در آن نزديكي بود كه مردم مي رفتند آنجا. من تصميم داشتن بروم، ولي شوهرم گفتند كار خطرناكي است. چون ممكن است در مسجد را ببندند و مردم را با تير بزنند كه بعداً شنيدم كه همين طور هم بوده و خيلي ها آنجا كشته شدند.

تأثير شهادت خواهرتان را بر هم نسل هاي او و نسل هاي بعدي چگونه مي بينيد؟
به نظر من بايد كسي در آن معركه ها بوده باشد تا تأثير بگيرد و يا دست كم كساني كه متولي امور فرهنگي و هنري هستند، آن قدر هنر و شهامت به خرج بدهند كه شهدا را به شكلي صحيح، صادقانه و بسيار هنرمندانه به نسل هاي پس از آنها معرفي كنند، نه اينكه چهره اي از شهيد بسازند كه اصلاً به درد كسي نمي خورد و به قدري دور از واقعيت است كه كسي باور نمي كند.

از ديگر ويژگي هاي خواهرتان از زبان مادر چه نكاتي را به ياد داريد؟
ايشان مي گفتند كه محبوبه خيلي زياد مطالعه مي كرد. ارادت عجيبي به ائمه اطهار، به خصوص حضرت فاطمه(س) داشت و مي گفت كه مردم ما هنوز آن طور كه بايد و شايد ايشان را نمي شناسند. محبوبه غير از قرآن، نهج البلاغه را هم زياد مطالعه مي كرد. او بعد از تعطيل مدرسه به سراغ بچه هاي محروم جنوب شهر مي رفت و پاي درد دل آنها مي نشست و غروب در حال كه غبار غم بر چهره اش نشسته بود، به خانه بر مي گشت و با مادرمان درد و دل مي كرد كه، «چرا بايد وضعيت به اين شكل باشد كه عده اي در ثروت غرق باشند و عده زيادي نان خالي هم براي خوردن نداشته باشند؟»

از ساده زيستي خواهرتان چه خاطره اي داريد؟
محبوبه خودش در نهايت ساده زيستي زندگي مي كرد و به ديگران هم توصيه مي كرد كه ساده زندگي كنند. يادم هست عروسي خواهرم بود و محبوبه دائماً مي گفت كه ما نبايد تشريفات قائل شويم و ريخت و پاش كنيم، چون عده زيادي هستند كه توان مالي براي اداره معيشت روزانه خودشان را هم ندارند و بهتر است به جاي هزينه هاي اضافي، به آنها كمك كنيم.

با دلتنگي نبودن محبوبه چه مي كنيد؟
منبع: ماهنامه شاهد ياران، شماره 27
انتهاي پيام/ع