طرح تاريخ شفاهي؛ ضرورتي براي حفظ و ترويج فرهنگ ايثار و شهادت

كيانوش كياني هفت لنگ، مشاور عالي و مدير بخش تاريخ شفاهي مركز دائره المعارف بزرگ اسلامي در يادداشتي كه در اختيار ايبنا قرار داده نوشته است: ثبت و ضبط تاريخ شفاهي ايثارگران به عنوان حافظان و نگاهبانان ارزش هاي ديني، مذهبي و دفاع از مرزهاي عقيدتي - فرهنگي و جغرافيايي كشور، تلاش براي شناختن و شناساندن شخصيت والا و ارجمند شهداء، جانبازان، آزادگان و ايثارگران و خانواده هاي آنهاست.
طرح تاريخ شفاهي؛ ضرورتي براي حفظ و ترويج فرهنگ ايثار و شهادت/ يادداشت كياني هفت لنگ
 
 كيانوش كياني هفت لنگ، مشاور عالي و مدير بخش تاريخ شفاهي مركز دائره المعارف بزرگ اسلامي: الناس معادن، كمعادن ذهب و الفضه (امام جعفر صادق (ع): «مردم معدنند، همانند معادن طلا و نقره». روشن است كه استعدادها، ظرفيت ها، توانائي ها و ارزش هاي مردم مختلف است، همان طوري كه ارزش معادن طلا و نقره با يكديگر متفاوت است و همان گونه كه براي كشف استخراج و پيدا كردن معادن نياز به تلاش و جستجو است، براي كشف ويژگي هاي معنوي و ارزش هاي انساني هم بايد تلاش و كوشش كرد. به طور كلي انسان داراي دو دسته ارزش هاي فطري و ذاتي و ارزش هاي اكتسابي بر اساس آفرينش و تجربيات محيطي است. همچنان كه استعدادهاي فكري و ذهني انسان ها متفاوت است، زمينه هاي آموزشي، پرورشي و سرمايه هاي فكري و تجربي آنها نيز متفاوت است و براي كشف و استخراج اين سرمايه هاي ارزشمند مادي و معنوي علم و ابزار متناسب مورد نياز است.

يكي از فوايد «علم تاريخ شفاهي» جستجو براي اكتشاف همين رازها و رمزها، آگاهي ها و تجربيات اقشار گوناگون جامعه به مثابه سرمايه هاي ارزشمند فردي و  اجتماعي است. «پرسشگر» نظير معدن ياب و معدن كار، وظيفه اش رفتن به زوايا و لايه هاي پنهان زندگي، سرگذشت، خاطرات و آگاهي ها و دانش «راوي» از وقايع و حوادث است تا بتواند به گوهرهاي وجودي و دانش و تجربه او دست يابد و آن را از عمق وجودش بكاود و ثبت و ضبط كند و سرانجام با طي فرايند متن نويسي و ويراستاري آن را مكتوب كند و به شيوه هاي گوناگون متني و مدرن آن را در اختيار پژوهشگران حوزه هاي علوم گوناگون قرار دهد تا به «اطلاعات» تبديل شوند و پژوهشگران بتوانند از آن بهره برداري كنند. همان كاري كه معدن كاو با كاوش در معادن انجام مي دهد و با زحمت فراوان الماسي مي يابد و آن را به دست تراشكار ماهري مي سپارد تا از آن گردنبند و دستبند و ده ها قطعه زيباي ديگر بسازد، به رونق بازار بيفزايد و چشم هر بيننده اي را خيره كند. هر چند كه اطلاعات حاصل از علم تاريخ شفاهي بسيار ارزشمند تر از الماس و گوهر و نظاير آن است، زيرا حاصل عمر يك انسان با همه علم و دانش، بينش و ارزش و تجربيات او به شمار مي روند. اين اطلاعات در حوزه هاي «ارزشي» نظير «دفاع مقدس» به «ايثار و شهادت» باز هم گران قدرتر و ارزشمندتر مي شوند تا جائي كه «ماهيتي مقدس» مي يابند. از مدت ها پيش و به كمك انواع فن آوري ها، ديگر گفته ها را باد نمي برد... [1]  و گفته ها هم باقي مي مانند... [2]

عقل و درايت ملت ها كه درباره شهرت آن بسيار مبالغه شده، بار ديگر به خطا رفته است و اين خطا حتي در همين حكم كلي نيز كه مي خواسته نمايانگر حزم و احتياط چنين عقل و درايتي باشد ديده مي شود. ديگر، نقل و قول هاي شفاهي به هوا نمي روند، آنها نيز  همچون اسناد مكتوب، باقي مي مانند و متقاعد كننده تر از آنها حيات گذشته را روشن مي كنند و مورخي را كه سخت در انديشه گردآوري و مطالعه تمامي داده هاي عصري است كه بازسازي خصوصيات كلي و ويژگي هاي خاص آن، آرزوي اوست ناگزير مي سازند تا از اين گونه اسناد سود جويند...

از نظر زمان استفاده از اين منبع بايد گفت كه پژوهش مورخ تا سال 1877 تنها در اسناد غير صوتي خلاصه مي شده و اين همان سالي است كه نامه سر به مهر شارل كرس Chales cros) 1888-1824) شاعر و مخترع فرانسوي، كه وي در نامه سر به مهري كه در سال 1877 به آكادمي علوم فرستاد از طرح دستگاهي به نام پالئوفن نام برد كه مي توان آن را شكل اوليه فنوگراف دانست، به عنوان سند شناسايي تمام فنون ثبت و تكثير صدا شهرت يافته است. به درستي گفته شد: از اين پس تحقيقات تاريخي به علت شمار، اهميت، كيفيت و اصالت شواهد صوتي و تصويري كه پابه پاي تكنيك هاي آن پيوسته در حال تحول است، شكل پيچيده تر و ملموس تري مي يابند.[3]

بهره گيري از گفته ها و شنيده ها در تدوين اطلاعات تاريخي در كشورمان داراي سابقه اي كهن و ديرين دارد، اما به شكل مدرن و جديد آن و تحت نام تار يخ شفاهي، پس از پيدايش ماشين سخنگو يا ضبط صوت شكل گرفت و پرو بال يافت و امروزه به مثابه يك شاخه علمي شناخته شده و به عنوان علمي ميان رشته اي و به عنوان مكمل تاريخ كتبي و ساير حوزه هاي پژوهشي قابل اعتنا شده است.

اجراي پروژه تاريخ شفاهي ايران توسط دانشگاه هاروارد كه از سال 1360 شروع شد و پس از 6 سال با بودجه 600 هزار دلار با بيش از 900 ساعت مصاحبه با 150 نفر از رجال، شخصيت ها و دست اندركاران رژيم پهلوي و با هدف تبرئه آنها و تحريف تاريخ صورت گرفت، هشداري بود تا موسسات داخلي به خود آيند و با تقويت موقعيت تاريخ شفاهي، تلاش كنند تا دشمنان انقلاب نتوانند با دروغ و تزوير به تحريف اين قطعه طلايي از تاريخ كشورمان بپردازند. هر چند به نظر مي رسد كه متاسفانه تاكنون در زمينه پردآوري تاريخ شفاهي ايثارگران آنچنان كه بايد و شايد تلاش جدي صورت نپذيرفته است و بسياري از جانبازان و ايثارگران، طي سال هاي گذشته، جامه شهادت بر تن كرده  و دنيايي از گفته و شنيده ها را با خود به جهاني ديگر برده اند.

از آنجائي كه كشورمان در چهار راه حوادث قرار دارد و چشم طمع قدرت هاي بزرگ همواره به موقعيت ژئواستراتژيكي، ژئوپلتيكي، ژئواكونوميكي و ژئوكالچرال ايران دوخته شده است و آنها را از فتنه گري آني عليه دين و دنياي ما فروگذار نكرده و در آينده نيز نخواهند كرد، راهي جز تقويت و ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در مقابله با اين زياده خواهي ها، زورگويي ها، توطئه ها و دسايس وجود دارد؟

از سوي ديگر گسترش و تعميق ارزش هاي اسلامي – انساني در جهان نيز با همين رويكرد امكانپذير است. شايسته است بنياد با اجراي طرح تاريخ شفاهي ايثارگران، به طور گسترده و همه جانبه در اين مسير گام بردارد و تلاش جدي و موثر صورت دهد تا با سرعت مناسب و به طور كاملا تخصصي و حرفه اي به گردآوري، پردازش و اشاعه اطلاعات براي تقويت و اشاعه فرهنگ ايثار و شهادت بپردازد. هدف از اجراي اين طرح، گردآوري خاطرات، سرگذشت ها، وقايع، حوادث، اتفاقات و اسناد شفاهي به عنوان مكمل اسناد كتبي شهداء، جانبازان، آزادگان و به طور كلي ايثارگران، خانواده ها، بستگان، آشنايان و دوستان آنهاست. ثبت و ضبط تاريخ شفاهي ايثارگران، به عنوان حافظان و نگاهبانان ارزش هاي ديني، مذهبي، معنوي، اقتصادي و دفاع از مرزهاي عقيدتي - فرهنگي و جغرافيايي كشور، تلاش براي شناختن و شناساندن شخصيت والا و ارجمند شهداء، جانبازان، آزادگان و ايثارگران و خانواده هاي آنها به همگان و تشويق و ترغيب به ادامه راه آنان و ارائه الگوي شايسته به جوانان كشور است.

طرح تاريخ شفاهي ايثارگران، مي تواند منجر به ثبت و ضبط اطلاعات ديداري و شنيداري ارزشمندي با رويكردي هدفدار در زمينه گردآوري اسناد شفاهي تاريخ انقلاب اسلامي، دفاع مقدس و ترميم خلاء ها و حلقه هاي مفقوده اسناد كتبي و نهايتا ترويج فرهنگ ايثار و شهادت شود. دستيابي به چنين هدفي موجب خواهد شد تا پژوهشگران در حوزه هاي گوناگون علمي از جمله دين، اخلاق، فلسفه، تاريخ، علوم سياسي، جامعه شناسي، انسان شناسي، اقتصاد، جغرافيا، ادبيات، هنر و روزنامه نگاري، سينما و راديو و تلويزيون بتوانند از نتايج و يافته ها ي آنها بهره برداري كنند.خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)
 
[1] اشاره به ضرب المثل بختياري كه معتقد است كه حرف ها و گفته ها را باد مي برد!
 
[2]اشاره به ضرب المثل لاتيني و Verba Volant, scripta manent يعني گفته ها به هوا مي روند، اما نوشته ها باقي مانند...
 
[3] روش هاي پژوهش در تاريخ، زير تظر شارل ساماران، جلد هاي سوم و چهارم ، آستان قدس رضوي، 1371(با اندكي تغيير).