بازتاب شخصیت «شهدای‌ دولت» در نقاشی

مینو خانی

پرتره، نقاشی یا عکس از یک شخص است. اولین پرتره‌ها در نقاشی به شکل نیمرخِ تمام بود. اما ساندرو بوتیچلی، نقاش ایتالیایی دوره رنسانس با خلق پرتره «مرد جوان» در سال 1480 به شکل سه رخ (یا سه چهارم) نقطه عطفی در تاریخ پرتره ایجاد کرد. از آن به بعد، تاریخ پرتره به مرور تکوین پیدا کرد و هنرمندان از بازنمایی محض چهره شخص به بازنمایی حالات روحی و روانی شخصیت و موقعیت اجتماعی او در اثر پرداختند. تاریخ نقاشی غرب از سده شانزدهم تا قبل از اختراع دوربین عکاسی در سده هجدهم پر از پرتره اشراف‌­زادگان و نجبایی است که در لباس­‌های فاخر و فضاهای رویایی به تصویر کشیده شده‌اند تا  بلندمرتبگی زمان زندگی‌شان برای نسل­های بعد به یادگار بماند.

در ایران سنت پرتره­‌سازی ابتدا برای جدا شدن از ادبیات و کتاب­‌آرایی و وابستگی به دربار به صورت تک برگ و با تکنیک نگارگری ایجاد می‌­شد که اصولا به شکل تک چهره بود. باز شدن دروازه‌های بازرگانی و اقتصادی و روابط سیاسی به روی کشورهای خارجی و مخصوصاً اروپایی و آشنایی با هنر آنان، باعث شد پرتره­‌سازی در ایران نیز رنگ و بوی اروپایی بگیرد. این سنت در اواخر صفویه به صورت هنری درباری مورد حمایت قرار گرفت و شاهان و شاهزادگان مخصوصاً در دوره زندیه و قاجار پرتره­‌هایی از خود به جای گذاردند.

اما یکی از مهم‌ترین اهداف خلق پرتره، ماندگار کردن شخص بوده و هست؛ هدفی که هم‌زمان با انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در تاریخ نقاشی معاصر ایران نقطه عطفی ایجاد کرد. فعالیت در این زمینه، از آنجا شروع شد که غلامعلی طاهری، هنرمند نقاش که تجربه خلق پرتره با گواش را داشت، سال 1359 به بنیاد شهید  انقلاب اسلامی مراجعه کرده و به آنها پیشنهاد خلق پرتره شهدای انقلاب را داد تا آنها را در هنر نقاشی ماندگار کند. استقبال مسئولان بنیاد شهید از این ایده، سنت پرتره‌­سازی را از همان سال‌­های بعد از انقلاب قوت بخشید. طاهری پرتره­‌سازی از شهدای معروف و گمنامی را شروع کرد که خانواده­‌هایشان با عکسی در دست به بنیاد مراجعه می­‌کردند و می­‌خواستند چهره فرزندشان نقاشی شود. برای همین بعد از مدتی حجم کار تا انداز‌­ای زیاد شد که چند کارآموز در خلق این پرتره‌­ها به وی کمک می­‌کردند. این جریان تا سال 1368، یعنی تا  یک سال پس از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران ادامه داشت. طاهری می­‌گوید: «شاید بیش از هزار چهره شهید را نقاشی کرده‌­ام. گاهی که به قطعه شهدای بهشت زهرا می‌روم، احساس می­‌کنم تمام چهره‌­ها برایم آشنا هستند. طی این سال­ها می­‌دیدم که برای خانواده‌­ها خیلی ارزش داشت که تصویری نقاشی شده از فرزندانشان داشته باشند که هم در مراسم تشییع آنها استفاده شود و هم در منزل نگهداری شود.»

این سنت ارزنده در سال 1385 و با برگزاری نمایشگاه «روزنه‌­ای به باغ بهشت» که هدف از آن، خلق پرتره شهدای ایران در طول تاریخ بود، به بلوغ رسید. در این پرتره­‌ها که در انواع مخلتف تمام قد، نیم تنه، سه چهارم یا تکی، دوتایی و گروهی خلق شده­‌اند، هنرمندان نقاش تلاش کرده­‌اند با بازنمایی حالات چهره و فضایی که شخص در آن قرار گرفته، حالات روحی و شخصیتی و موقعیت اجتماعی و خانوادگی سوژه را بازتاب دهند. «شهید رجایی» اثر عبدالحمید قدیریان و «شهید باهنر» اثر کاظم چلیپا نمونه­‌هایی از این پرتره­‌ها هستند.

در اثر «شهید رجایی»، دومین رئیس دولت جمهوری اسلامی ایران با همان سبک لباس پوشیدن معروفِ ساده‌­اش زیر درخت سبزی دو زانو نشسته است. قدیریان  وی را با سری به زیر انداخته و دست­هایی که به نشانه ادب روی پا گذاشته، ترسیم کرده و به خوبی تواضع و فروتنی او را که مقابل یک روحانی نشسته، به مخاطب نمایانده است. در مقابل او، روحانی‌ای با عبا و عمامه سبز رنگ و چهره­‌ای که در هاله­‌ا‌ی از نور پوشیده شده، روی یک زانو نشسته است. اطراف سر روحانی خطوط باریک قرمز رنگ، تصویری از سرشاخه­‌های درخت سرو و نماد شهید و شهادت ایجاد شده است. در میان چمن سبزی که این دو بر آن نشسته‌­اند، گل‌­های سبز رنگ خودنمایی می­‌کنند. بر دیوار پشت سر، قرمزی چند گل، زمینه تک رنگ دیوار را می­‌شکند.

سبز و کرم دو رنگ غالب اثر هستند، دو رنگی که در ترکیب لباس شهید رجایی، پیراهن کرم و شلوار سبز، وجود دارد. دیوار پس‌­زمینه و تنه درخت کرم رنگ و بقیه تابلو، لباس روحانی و زمینی که بر آن نشسته‌اند، سبز است. رنگ کرم از ترکیب دو رنگ زرد و صورتی (که خود ترکیبی از قرمز و سفید است) به دست می­‌آید و آرامش و اطمینان را منتقل می­‌کند. رنگ سبز نیز از ترکیب دو رنگ گرم زرد و سرد آبی به دست می‌آید و تعادل دارد. برای همین رنگ سبز از آرام­‌ترین رنگ­هاست و نشانی از شادی یا غم و اندوه ندارد. اما از آنجا که به رنگ رشد گیاه است، زندگی جدید و بهار معنی می­دهد و البته در تفکر شیعه، رنگ سلاله پیامبر عظیم‌الشان اسلام(ص) است. برای همین به نظر می‌­رسد هدف نقاش در استفاده از حجم زیاد رنگ سبز، انتقال این مفهوم است که شهید رجایی که کمتر از یک ماه بعد از انتصاب به ریاست جمهوری اسلامی ایران در سال 1360 به شهادت رسید، زندگی جدیدی در جوار ائمه اطهار(ع) و شخصیتی از سلاله پیامبر(ص) شروع کرده است. به عبارتی، هنرمند با ترسیم پرتره کامل شهید رجایی در کنار یکی از ائمه(ع) که به توجه به سرشاخه­‌های سرو که نماد شهید و شهادت است، باید حضرت سیدالشهدا(ع) باشد، بر پاکی و بزرگی مرتبه وی و هم­نشینی او با ائمه(ع) تاکید کرده و سادگی روحی و شخصیتی او را با حالت متواضع و لباس ساده‌­اش ترسیم کرده است. به نظر می­رسد قدیریان توانسته این کارکرد پرتره تمام قد را که مشخص کردن اهمیت اجتماعی و خصوصیت شخص است، بازتاب دهد.

اما پرتره «شهید باهنر»، اثر کاظم چلیپا، هنرمند پیشکسوت انقلاب و دفاع مقدس، یک پرتره گروهی است. در این پرتره که در پس‌­زمینه آن یک هواپیمای ایران ایر دیده می­‌شود، شهید باهنر با دست­های دست­بند زده شده توسط دو مرد محاصره شده است. چهره این دو مرد که کت و شلوار به تن دارند و کراوات زده‌­اند، خشن با بینی­‌های بزرگ و ابروهای درهم کشیده است. یکی از آنها بی­‌‌سیم به دست دارد. پس­‌زمینه تیره اثر با تاش­های قرمز و آبی رنگین کمانی، تداعی­‌گر سیاهی یک شب بارانی است.

شهید حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد باهنر، نخست وزیر دولت شهید رجایی، در سال 1341 همکاری خود را با نهضت اسلامی و سیاسی روحانیت به رهبری امام خمینی(ره) آغاز کرد. در اسفند سال بعد، پس از ایراد سخنرانی­‌هایی در مساجد هدایت، الجواد(ع) و حسینیه ارشاد به مناسبت سالگرد حادثه فیضیه دستگیر شد. پس از آن بارها به زندان­‌های کوتاه مدت محکوم و از سال 1350 ممنوع­‌المنبر شد از این به بعد در جلساتی که به عنوان کلاس درس بر پا می‌­شد، سخنرانی و به بیان نقطه نظرات اسلامی و انقلابی خود می­‌پرداخت.

در خاطرات شهید باهنر آمده است: «در سال 56 و 57 سه دفعه دستگیر شدم. یک‌بار در شیراز، موقعی که حکومت نظامی و سخنرانی­‌ها ممنوع بود و ما برای سخنرانی در دانشگاه شرکت کردیم، روز بعد هم سخنرانی انجام شد، هنگام بازگشت راه‌ها را بستند که با لباس مبدل به نحوی وارد دانشگاه شدم و در اجتماع عده زیادی از دانشجویان و اساتید که شرکت داشتند، صحبت کردم. هنگام بازگشت در هواپیما بازداشت شدم و بعد از چند روز مرا به تهران منتقل کردند. مجدداً در همان حوادث، دوباره دستگیر شدم.»

به نظر می‌­رسد چلیپا با شناخت و آگاهی از زندگی سیاسی شهید باهنر، وی را زمانی که توسط مأموران ساواک در هواپیما دستگیر شده، بازنمایی کرده است. لباس غیرروحانی او، آن هم در زمانی که سال‌ها از ملبس شدن وی به لباس روحانیت می­‌گذشت، تاکیدی بر خاطرات و مبارزات سیاسی اوست که با لباس مبدل در سخنرانی‌ها شرکت می­‌کرده است. ضمن اینکه به نظر می‌رسد چلیپا با ایجاد فضای سیاه شب، قصد داشته سیاهی و تلخی روزگار انقلابیون در دهه 1350 را یادآور شود. چنان‌که گفته شد، پرتره تمام قد باعث می‌شود سوژه مورد توجه خاص قرار گیرد و خصوصا در مورد مردان، این نوع پرتره زمانی استفاده می‌شود که هدف نمایش خصلت یا شخصیت خاص آن مرد باشد و چلیپا در این اثر شخصیت انقلابی و مبارز حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد باهنر را به تصویر کشیده است.