چند و چون داستان کودک در عرصه ادبیات دفاع مقدس
زمانی که سردبیر مجله ی رشد نوجوان بودم، یک روز، با یکی از دوستان بسیار عزیزی که مسئولیتی فرهنگی در یکی از ارگان ها را داشت تلفنی صحبت می کردم. حرف رسید به این که کجایی و چکار می کنی و این حرف ها و ایشان پرسید: «هنوز هم در رشد نوجوان هستی؟!»
گفتم: «بله، 100 سالی می شود که در رشد نوجوان هستم.»
گفت: «انشاءالله پیشرفت می کنی و می روی رشد جوان و رشد معلم و ... !!»
هنوز هم نمی دانم که آن دوست عزیز من، این جمله را جدی گفت یا خواست با من شوخی کرده باشد! اما حالا که قرار است این مقاله را بنویسم، نهایت استفاده را از آن حرف می کنم و می گویم که نگاه این چنینی به ادبیات کودک و نوجوان و یا به تعبیری نگاه این چنینی به کار کردن در زمینه های فرهنگی برای کودکان و نوجوانان، نگاه بسیاربسیار خطرناکی است. این که ما، کارکردن برای کودکان و نوجوانان را کم اهمیت بدانیم و یا این که بیشتر سمت خود را برای بزرگترها بگذاریم و سهم کمی- حتی کمتری – به مخاطبان کودک و نوجوان بدهیم، بسیار دور از انصاف و عدالت است.
اتفاقی که به نظرم متاسفانه- حداقل در سال 1386 که موضوع اصلی بحث ماست – در زمینه ی چاپ کتاب با موضوع ادبیات مقاومت برای کودکان و نوجوانان افتاده است.
با یک نگاه اجمالی به مجموعه ی کتاب هایی که مورد بررسی قرار گرفت، احساس بنده این بود که در این سال، «ادبیات مقاومت برای کودکان و نوجوانان»، بسیار نحیف و کوچک شده است. علاوه بر اینف در کتابسازی هم بسیار ضعیف عمل شده است.
در مورد لزوم پرداختن به ادبیات جنگ و یا به تعبیری ادبیات مقاومت برای مخاطبان کودک و نوجوان و این که اساساً این نوع ادبیات می تواند جایگاهی در میان انواع ادبی برای این مخاطب داشته باشد و نحوه ی پرداختن به آن باید چگونه باشد و ... بسیار صحبت شده است.
قدر مسلم این است که این نوع ادبیات، یکی از پر طرفدارترین انواع ادبی است که در جهان شناخته شده است و آثار ماندگاری در این زمینه برای کودکان و نوجوانان نوشته شده است.
این نوع ادبیات از آنجا که مالامال از ماجرا و حوادث فوق العاده است می تواند برای این مخاطب جذاب باشد. به علاوه، جنگ و دفاع مقدس هشت ساله ی مردم ما، به عنوان یک پدیده ی هم تاریخی و هم ارزشی، ایجاب می کند که ما برای این نوع ادبیات اهمیت ویژه ای قائل شویم. اما آیا براستی توانسته ایم حق این نوع ادبیات را در حوزه ی ادبیات کودک و نوجوان ادا کنیم؟ یک بررسی اجمالی نشان می دهد که کتاب های منتشره با موضوع دفاع مقدس برای کودکان و نوجوانان در سال های مختلف، صعود و فرودی عجیب داشته است.
طبیعی بود که در سال اول جنگ، در عرصه ی کتاب های داستانی، سالی کم رونق باشد. اما یک سال بعد، یکی از پربارترین سال های ادبیات داستانی دفاع مقدس، ویژه ی کودکان و نوجوانان بود. اما متاسفانه سال های بعد دوباره، سال های بی رونقی بود. در سال 1368 انفاق ویژه ای افتاد و آن ورود رزمندگان قلم به دست به عرصه نوشتن داستان بود. ویژگی خوب این سال، این بود که رزمندگانی که خود از نزدیک حوادث جنگ و دفاع مقدس را لمس کرده بودند، با نگاه واقعی تری، حوادث را می نوشتند.
در سالهای بعد نیز این فراز و نشیب ادامه داشت، اما سال 1376 را می توان نقطه اوج ادبیات دفاع مقدس ویژه کودکان و نوجوانان داشت. که حدود 49 اثر در این زمینه منتشر شد و این فراز و فرود تا حال ادامه دارد.
ذکر این افت ها و یا رونق ها در سال های مختلف در این مطلب نمی گنجد. موضوع مورد بحث؛ کتاب های منتشره در سال 1386 است که به نظر می رسد سال بسیار کم رونقی در این زمینه است. چاپ حدود 12 یا 13 عنوان کتاب داستان در رده ی سنی کودک و نوجوان، آن هم اغلب توسط ناشران دولتی، نمی تواند اتفاق خوشایندی در این زمینه باشد. شاید با ذکر این مقدمه سوالی به ذهن برسد و آن این که مگر کمیت کتاب ها می تواند ملاک و معیار پویایی کار در این زمینه باشد؟ پاسخ این است که قطعا این گونه نیست.
اما به هر حال، یکی از دلایل توجه ناشران ونویسندگان در زمینه ی چاپ و تالیف کتاب های از این دست، تعداد عناوین کتاب ها می تواند باشد. البته بحث ما در این مطلب بررسی کلی همین عناوین کتاب هاست از حیث موضوع و سوژه و امور هنری و ...
در مجموع، در همان بررسی اولیه ی کتاب های که با موضوع دفاع مقدس در سال 1386 برای کودکان و نوجوانان نوشته شده، موارد زیر قابل توجه است:
1. سوژه های تکراری و عدم خلاقت در ارائه ی قالب و فرم های جدید و نو
2. بی توجهی به زیبایی نثر و نوع نوشتن برای کودکان
3. عدم پرداختن به سوژه های ناب و جدید و تازه و جذاب
4. ضعف شدید تصویرسازی
5. عدم استفاده از قالب طنز برای ارائه غیر مستقیم مفاهیم و ارزش های دفاع مقدس به مخاطبان کودک و نوجوان
6. کتابسازی
7. سیطره ی ناشران دولتی
8. رسیدیم به خوب ها!
احمد عربلو
منبع: کتاب دوازدهم/مجموعه مقالات دوازدهمین جشنواره کتاب سال دفاع مقدس/ سیدمحمود میرکاظمی/1387
