نوید شاهد | فرهنگ ایثار و شهادت

پديدة جنگ هشت ساله در طول دو سه دهة اخير، بزرگ ترين رويداد تاريخي كشور ما به حساب مي آيد. اين جنگ با جوهره اي تدافعي، معنوي و آزادي خواهانه، تأثيرات شگفت انگيزي بر جوانب گوناگون زندگي اجتماعي، سياسي، مذهبي، فرهنگي، ادبي و حتّي شخصي مردمان اين مرز و بوم بر جاي نهاد. با حادث شدن اين رخداد پرتلاطم و دردانگيز، نويسندگان ادبيّات داستانيِ جنگ در ثبت و درج هنريِ آن، چشم به راه تاريخ نويسان و اديبان رسميچكيده ننشستند و از همان روزهاي آغازين جنگ ـ كه فضايي سرشار از شور، التهاب و تب آلودگي بر آن حاكم بود. ـ تا واپسين لحظه هاي نبرد و حتّي تا هم اكنون ـ كه تفاوت هاي فراواني در نحوة نگاه و نگرش هنرمندان و مردم نسبت به جنگ ايجاد شده – دست از تلاش و نوشتن برنداشته اند تا بتوانند هم ريشه و هويّت تاريخي اين ملّت را به هنگام وزش تندبادهاي حادثه هاي هول انگيز استوار و ماندگار كنند و هم راه نوي در برابر ديدگان نسل هايِ نو چكيدهبه نوِ آينده بگشايند و مرزهاي رهايي و رستگاري را به آنان نشان بدهند. امّا نگارنده در اين جُستار برآن است كه ضمن احترام به گام هاي برداشته شده و ارج گذاري فروتنانه به زحمات كساني كه در اين عرصه دست به قلم برده اند، به برشماري و ارزيابي منصفانة ضعف ها، نارسايي ها و آفت هاي آسيب زايي كه تحت شرايط ويژة نبرد يا هر دليل ديگر به قلمرو ادبيّات داستاني راه يافته اند، بپردازد و با كوشش براي پي بردن به نقيصه ها و در صورت امكان ارائة راهكارهاي مناسب براي رفع آن ها، رسالت خود را براي آسيب زدايي از نهال نوپاي ادبيّات داستاني جنگ – كه در سخت ترين شرايط ريشه دوانده و حيات و هويّت يافته استـ به قدر توان به انجام برساند.

در اين پژوهش كه در محدوده ي پنج رمان برجسته ي دفاع مقدس انجام شده است، عنصر زبان در رمان هاي پس از جنگ مورد بررسي قرار گرفته است و با توجه به فاصله گرفتن از جنگ تأثير اين «فاصله» بر ادبيّات دفاع مقدس، خصوصاً گونه ي ادبي رمان بررسي شده است و نتايج آن در پايان آمده است. براي اين تحقيق رمان هاي «سفر به گراي27.درجه»، «دوشنبه هاي آبي ماه»، «گنجشك ها بهشت را مي فهمند»، «هلال پنهان» و «عشق سال هاي جنگ» انتخاب شده است.

در بررسي پديده هاي ادبي، موضوع وقايع تاريخي و اجتماعي، اهميت فراواني دارد. به همين علت در بحثهاي تئوري ادبيات، مقولۀ جامعه شناسي ادبيات و ادبيات تاريخي موضوعيت پيدا مي كند. مفهوم نوع در تئوري انواع در دوره هاي مختلف و پس از ظهور وقايع و شخصيت هاي مهّم تغيير مي كند. پديدۀ جنگ در عصر حاضر بر مقوله هاي فكري و به تبع آن، مقوله هاي ادبي تأثير بسيار ژرفي گذاشته است. اين پديده، به عنوان عامل بسيار مهمي در تحولات ادبي بايد بررسي و شناخته شود. يكي از نوع هاي ادبي كه با شروع جنگ، در عصر حاضر تولدي دوباره يافته است، قالب ادبي وصيت نامه است. وصيت نامه در ادبيات فارسي و در كتاب هاي «انواع ادبي»، هنوز به عنوان قالبي مستقل، معرفي نشده است، درحالي كه اين قالب نوشتاري در دوران هشت سال دفاع مقدس هزاران بار استفاده شد و در برانگيختن جوانان براي ادامۀ جنگ و نهادينه كردن آرمانهاي انقلاب، نقش مهمّي به عهده داشت. در پژوهش حاضر، با بررسي بيش از دو هزار وصيت نامه و مجموعه هاي نوشتاري رزمندگان، وصيت نامه به عنوان قالب ادبي مستقل معرفي شده است؛ قالبي كه زير مجموعۀ هيچ نوع نوشتار ديگري نيست و ساختار قابل تعريف و منحصر به فردي دارد. پيكره شناسي وصيت نامه و تحليل ساختار بيروني و دروني اين قالب يا نوع نوشتاري، از بخشهاي ديگر پژوهش حاضر است.

خلاصه يادداشت اگر بخواهيم تعريف قاطعي از عرفان به دست دهيم و بگوييم عرفان، اين است و لاغير، امكان پذير نيست. شايد اغراق باشد اگر بگوييم: از آنجايي كه راه هاي رسيدن به خدا به تعداد خلايق است، راه هاي زيادي هم براي رسيدن به عرفان وجود دارد، اما عرفان چنين چيزي است. با اين حال خلاصه عرفان، معرفتي است كه انسان را از وجود پست بشري دور مي كند و به سرچشمه هستي كه همان خداوند است، مي رساند. نويسنده در اين يادداشت سعي در واشكافي اصول عرفاني و پيوند آن با شهادت دارد و گره خوردگي اين دو را در جبهه هاي دفاع مقدس بررسي مي كند.

حوادث عظيم و رويدادهاي تكان دهنده اي كه زندگي و تاريخ يك ملّت را متأثّر و دگرگون مي كند، بي ترديد، فرهنگ، هنر، ادبيات و حتي ‏بينش ها و نگرش هاي مردم آن كشور را نيز در ابعادي گسترده دگرگون مي كند. دفاع هشت سالة اعتقادي و يكپارچة مردم دلاور اين ‏سرزمينِ حادثه خيز، در طول دو سه دهة اخير، بزرگترين رويداد تاريخي كشور ما به شمار مي رود. اين جنگ با جوهره اي تدافعي، معنوي و ‏آزادي خواهانه تأثيرات شگفت انگيزي بر جوانب گوناگون زندگي اجتماعي، سياسي، مذهبي، فرهنگي، ادبي و حتي شخصي مردمان اين مرز و ‏بوم بر جاي نهاد و با دگرگون كردن زندگي و زمانه، ادبيات را نيز كه آيينة زمان است، دچار دگرگوني و تحول كرد؛ و از آنجا كه ادبيات هر ‏دوره اي، با حوادث و مسائل آن عصر رابطه اي ناگسستني دارد و در بازنمايي و انعكاس زير و بم هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي، و تاريخي جوامع ‏انساني نقشي محوري ايفا مي كند؛ دفاع مقدس نيز باعث پديد آمدن جريان ادبي گسترده و نيرومندي در كشور گرديد. با حادث شدن اين رخداد پرتلاطم و دردانگيز، ‏نويسندگان ادبيات داستاني جنگ در ثبت و درج هنري آن، از همان روزهاي آغازين جنگ، كه فضايي سرشار از شور و التهاب بر كشور ‏حاكم بود، تا واپسين لحظه هاي نبرد و حتي تا هم اكنون، كه تفاوتهاي فراواني در شيوة نگاه و نگرش هنرمندان و مردم نسبت به جنگ ايجاد ‏شده است، دست از تلاش و نوشتن برنداشته اند تا بتوانند هم ريشه و هويت تاريخي اين ملّت را به هنگام وزش تندبادهاي حادثه هاي هول انگيز ‏استوار و ماندگار كنند و هم راه نوي در برابر ديدگان نسلهاي نو به نوِ آينده بگشايند و مرزهاي رهايي و رستگاري را به آنان نشان بدهند. از ‏آنجا كه اگر بخواهيم همة رويدادهاي بزرگي را كه در تاريخ زندگي پديد آمده و در‎ ‎صفحات تاريخ ثبت شده است، مشخص و ارزيابي كنيم، ‏هيچ كدام از آنها‎ ‎ارزشمندتر و با اهميت تر از شهادت نيست؛ ما نيز دراين مختصر، از ميان بيش از صدها رمان و داستان مربوط به ‏جنگ در‎ ‎ايران، ناگزيريم تنها به شمار ‏اندكي كه داراي‎ ‎ارزش ادبي قابل قبولي هستند و به جايگاه شهادت در ادبيات پايداري ‏كشورمان پرداخته اند، اشاره كوتاهي بنماييم.‏

در اين مقاله، اصطلاح زندگينامه داستاني(fictional biography) به عناون زير ژانري(subgener) از زندگينامه ادبي (literary biography) كه ويژگي هاي ژانر مستقل را دارد، زندگينامه اي مستند با روايتي داستاني (narraitive) تعريف مي شود و زندگينامه داستاني از منظر واژه شناسي (etimology)، تعريف و تفسير اصطلاحي (terminology) و رابطه اش با واقعيت(reality) و تاريخ (history) مورد بررسي قرار گرفته است.

واژه شهيد از اسماء الله مي باشد. اين واژه در لغت به معاني مختلف به كار رفته است. در اصطلاح «شهيد مسلماني است كه در راه خدا كشته شود». ادبيات اسلامي به مساله شهادت رويكردي ويژه دارد. در قران كريم ماده شهد يكصدوشصت (160) بار به صورت مشتقات مختلف ذكر شده است و احاديث متعدد نبوي و مروي از ائمه مساله شهيد و شهادت را چون ميراثي عظيم به ما رسانيده است. شعر عربي دوره اسلامي با توجه خاص به اين موضوع، ميزان تعهد خود را به ادبيات متعهد به اثبات رسانده است. حسان ابن ثابت، كعب بن مالك و عبدالله رواحه و شمار كثيري از شاعران مسلمان در اين دوره در پاسداري از حريم دين حق، با ايمان و سلاح لسان به جنگ با كفار رفته و آنگاه كه در صحنه كارزار شاهد نبرد اسلام و كفر هستند، با ترسيم دلاوريهاي جهادگران و دشمن تازيهايشان تاريخي هنرمندانه و مكتوب از آن دوره بر جاي گذاردند، اين اسناد هم اكنون در زمره شواهد تاريخي دوره صدر اسلام محسوب مي شود. با اين رويكرد اين مقاله درصدد تبيين جايگاه شهيد و شهادت در ادبياتي است كه مفتخر به حضور نبوي و علوي بوده است. همچنين نحوه برخورد شهيدان با موضوع شهادت از يك سو و نحوه مشاركت ادبيات در ترسيم مفهوم شهادت و ثبت وقايع تاريخي آن عصر به مصداق «الا الذين آمنوا» مهمترين جهت گيري اين مقال است.