ادبيات پايداري درشعر دفاع مقدس

داوود غياثي راد
علي ذبيحي

چكيده
پديده جنگ تحميلي پس از پيروزي انقلاب اسلامي، يكي از گسترده ترين حوزه هاي تفكر، انديشه وپژوهش را فراروي انديشمندان وپژوهشگران اين كشور قرار داده است، تا ابعاد پيچيده و ناشناخته اي از فرهنگ و انديشه هاي مذهبي وملي مردم ايران را مورد پژوهش قرار دهند. مقاله حاضر باتمركز روي مفهوم ادبيات و ارايه تعريف وتبيين عناصر وابعاد شعر پايداري به عنوان يكي از اشكال ادبيات مقاومت با رويكردي در جهت مقاومت وايستادگي مردم ايران با درونمايه عميق اعتقادي برخاسته از فرهنگ اسلامي قلمداد شده است. و بر اين اساس، ادبيات پايداري دفاع مقدس برسي شده است. اين برسي ها نشان مي دهند اشعار پايداري در غالب ابعاد با فرهنگ مذهبي و ملي پيوند خورده اند.


الف- تعريف مفاهيم

ادبيات
اصولاً ادبيات مفهوم ذهني است كه در جستجوي بيروني خود براي يافتن محسوس عيني مرتبط باآن مفهوم، خواه و ناخواه به آثار ادبي، اعم از شعر (نظم) ونثر مي رساند. به عبارتي ديگر اثار معين ومتمايز ادبي چه نثر وچه شعرهمان عين ادبي يامصداق خارجي مفهوم ذهني ادبيات اند. درواقع اعيان ادبي يا آثار خارجي ادبيات شامل داستانها وغزلها، قطعه ها، قصيده ها ورمانها و... يا شعرها ونثرها مي باشند كه سروده شدند (حافظي، ص5، 88). اين سروده ها معمولاً درقاب نثر ونظم و بويژه مثنوي (حماسي- عشقي) ويژگي هاي آثار قومي ونژادي را در بر مي گيرد، كه به دو صورت در اختيار مردم قرار مي گيرد:
1- ادبيات مكتوب:
مجموعه اي از داستانها و سروده هاي (حماسي-عشقي) دست نويس يا چاپي،به زبان رسمي يا با گويش محلي است كه درمراكز فرهنگي يافت مي شود وغالباً بازگو كننده حيات اجتماعي، ديني، اقتصادي وفرهنگي جامعه است.
2- ادبيات شفاهي (فولكور):
يعني آن دسته از آثار منظوم و يا منثور(نثر مسجع) كه بدون اينكه برصفحه كاغذ رقم زده باشد، سينه به سينه از نسلي به نسلي ديگر منتقل مي گردد. وغالباً گوياي آداب وروم و معتقدات ونظامات اجتماعي است (روح الاميني، ص248- 249).
ب- پايداري/ مقاومت
مفهوم مقاومت، پايداري ودفاع، مفهومي عام در فرهنگ ملتهاست. اين مفهوم كاملاً ارزش تلقي مي شود زيرا يك واكنش غيرارادي در برابر تهاجم است. ادبياتي كه زاييده مفهوم مقاومت پايداري است درحوزه محتوايي وموضوعي به خلق اثر مي پذيرد.
1- توجيه حقانيت
2- دعوت به مقاومت
3- توصيف فاجعه
محتواي ادبيات پايداري مشتمل بر طرح حوزه هاي مذكور است. البته گاه شعري يافت مي شود كه هرسه حوزه مزبور را بيان مي كند يعني گاه ضمن بيان شجاعت وستايش فتوحات، "آرمانها" را توصيف مي كند وضمن سوگواري "بيان شجاعت" صورت مي پذيرد (براي اطلاع بيشتر كاكايي، ص55- 56).
ج- ادبيات پايداري
ادبيت پايداري عبارت است ازآثاري كه تحت تاثير شرايطي چون اختناق واستبداد داخلي، نبود آزادي فردي واجتماعي، قانون گريزي وقانون ستيزي با پايگاه هاي قدرت، غضب، قدرت وسرزمين و سرمايه هاي ملي وفردي و ... شكل مي گيرند. بناراين جان مايه اين آثار با بيداد داخلي يا تجاوز بيروني از همه حوزه هاي سياسي، فرهنگي، اقتصاديريال اجتماعي و ايستادگي در برابر جريان ها ي ضد آزادي است.
ولي اين مفهوم در انقلاب اسلامي ايران، با يك فاصله زماني كوتاه- نوزده ماه جنگ تحميلي آغاز شد باپذيرش قطعنامه در بيست وهفتم تيرماه 1367 توقف نسب يافت، همراه با خود جريان نيرومند فرهنگي در حوزه شعر، قصه، نمايشنامه، نقاشي و... را بوجود آورد كه تجربه هاي تازه وبديع در لابه لاي شبكه عظيم فرهنگي آن باخود به همراه داشت. مطالعه، تحليل، تبيين، بررسي، نقد، شناخت وبازيافت اين حادثه عظيم در همه ابعاد بايسته وضروري است (سنگري، ج1، ص9). بنابراين آنچه را كه درخلال اين بررسي ها، به صورت سروده ها ونوشته هايي به كار رفته به نوعي همدلي ميهني يا قومي در برابر تجاوز طبيعت در پي دارد كه به عنوان ادبيات پايداري قابل طرح هستند. به عبارتي ساده تر، سروده ها ونوشته هايي كه موضوع اصلي آن دعوت مردم به مبارزه وپايداري در برابر متجاوزين بود، تحت عنوان ادبيات پايداري/ مقاومت قابل تقسيم بندي است (كاكايي، ص9).
ادبيات دفاع مقدس
ادبيات دفاع مقدس به مجموعه نوشته ها و سروده هايي گفته مي شود كه درون مايه موضوع آن، به مسائل هشت سال دفاع مقدس وپيامدها وتبعات آن باز مي گردد. در نگاهي وسيع تر مي توان طيفي گسترده تر وجغرافيايي فراخ تر براي اين عنوان تصور كرد و با تكيه بر ويژگي هاي مقدس بودن كه تداعي قلمرو الهي وديني براي اين نوشته ها و سروده ها مي كند (سنگري، ج3، ص15).
نسبت بين شعر وادبيات
باتوجه به اينكه شعر پديده اي است هنري كه در چهارچوب خاص جان مي گيرد و در يك ساختار كلامي درقالب مشخصي معين ارائه شده و برخاسته از احساس و انديشه خاص مشخص است به عنوان يكي از بارزترين حوزه هاي ادبيات مقاومت براي دعوت مردم به مبارزه وپايداري مردم در برابر متجاوزين مطروح است.
همچنين باتوجه به مباني دفاع در برابر تجاوز، گاهي در بازسازي همدلي ميهني يا قومي در برابر گونه هايي از تجاوز طبيعت بشري قابل طرح است. بنابراين شعر مقاومت در سراسر حيات خود در اين سرزمين، تمام دگرگوني هايي را كه درجريان تحولات اجتماعي به وقوع پيوسته است بادقت وحساسيت زياد سروده و آرمانهاي انسان دوستانه را كه از پيرامون اسلام در ايران شكل گرفته بازتاب مي دهد. شعر پايداري دفاع مقدس، براي آزادي اجتماعي و عدالت طلبي ودفاع مشروع، بيش ازهمه فرهنگ عاشورا استفاده مي كند؛ به طوري كه فرهنگ عاشورا به عنوان تجربه تاريخي مسلمانان مطرح است كه يكي از سرچشمه هاي آزادي وعدالت طلبي ايران محسوب مي شود. شعر مقاومت كلمه اي ازنماد بزرگترين حجم فرهنگ مقاومت خويش را اعلام مي نمايد وبامجموعه داشته هاي خود به معرفي پايگاه هاي مقاومت خويش مشاركت مي دهد و از اين رو به ايفاي نقش شعر به عنوان يكي از عوامل تحريك بخش مقاومت كمك مي كند.
د) بررسي موضوعات ادبيات پايداري در شعر دفاع مقدس
جنگ تحميلي پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران بزرگترين رويداد و پديده هاي تاريخ كشور در طول دو دهه گذشته بود كه مضامين گوناگوني را دراختيار شاعران قرار داده است. ازجمله ازاين موضوعات مربوط به مقاومت مي باشد. شاعران ونويسندگان در حوزه اين مسئوليت نخستين آثار ادبي خود را باموضوعاتي چون ميهن پرستي، آزادي خواهي، حق طلبي ودينداري ارائه نموده اند. در حوزه مسئوليت دوم، آثار ادبي آنها مشمول است از موضوعاتي چون دعوت به مقاومت، توصيف حماسه ها وستايش رزمندگان، تهديد به انتقام ازدشمن و رجزخواني.
درحوزه مسئوليت سوم آثار ادبي شاعران مقاومت آراسته است به، موضوعاتي چون سوگنامه شهيدان، توصيف ويراني وكشتار و سبعيت دشمن (كاكايي، ص51 و52).
همچنين مضاميني ازجمله: تشويق به دفاع از سرزمين اسلامي، استفاده از فرهنگ تشيع و نمادهاي ديني مانند: عاشورا، كربلا، شهيد، امام حسين (ع)، امام علي (ع)، تقويت روحيه قهرمااني، لحن آهنگ تند وكوبنده، تصوير پردازي از مقاومت شهرها، تكريم از سربازان ومدافعان و... استفاده نموده اند. نظر به اينكه جنگ اصولاً مقوله اي است حماسي وخشونت بار؛ لحن اين گونه اشعار نيز حماسي است وهدف نهايي اشعار پيروزي برجهان و دشمن است (حسيني، ص20).
براي نمونه، شعرامير فيروزكوهي "اي پاسداران وطن ..." بهترين نمونه ازاين نوع است.
اي وطن! اي مفخر من! لطف حقت يار باد لطف حقت يارو دشمن خوار خواري عار باد
اين وطن! اي خاك پاكت توتياي چشم ما! توتياي چشم ما در پرده از اغيار باد
ضربه تيغ شما زد صدمه اي صدم را كز نشانش تا ابد صداميان را عار باد
بهـر آبـي، خـاك مـا شـد عرصـه بيـداد او مرگ بر بيدادگر، اف بر جنايتكار باد
اي جوانـان غـيــور! اي پاســداران وطـن مژده فتح شــما با مژدگــــاني يـار بـاد
مژدگاني چيست اين فتح الفتوح قرن را؟ آنكه فتح قدستان پايان اين مضمار باد
اينچنين فتح نمايان، لشكر اسلام را فخرتاريخ است واين تاريخ را تكرار باد
كر وفري اينچنين، از حيدر كرار بود هم شما را كر وفر ازحيدر كرار باد
آنچه آمد از شما ازدين آيين در وجود عبرت تاريخ را آيينه اعصار باد
وآنچه دنيا ازشما آموخت دربذل نفوس اهل بذل ومكرمت را درس از ايثار باد
دشمن غدار را آن گونه آتش در زديد كانچنان آتش به جان دشمن غدار باد
قدرت بازويتان را قوت ايمانتان داد نيرويي كه فوق نيري اشرار باد
شد جوان از خون گلرنگ شما اسلام پير پير اسلام كهن رافخر از اين گلزار باد
سوي دشمن رفت مرگ، ازبيم تسليم شما هول مرگ از نوجوانان مفخر ادوار باد
هيچ تاريخي ندارد اين جلادت را به ياد اين جلادت، تاابد سرلوحه اقطار باد
مرگ را برما هم آسان كرد ايمان شما همچ ايماني، جهان را شهره اقطار باد
آن كرامتها كه درحق اسيران كرده ايد درسي ازدين خدا در خاطر كفار باد
بالله اين رفتارتان درياد عالم نيز نيست عالمي را اين كرامت، شيوه رفتار باد
پير هم دروجد جانبازيست از ذوق شما يارب از وجد شما هرطبع برخوردار باد
گر نشد آغشته با خون عزيزان خون ما خجلت ما زين تغابن، ذكر استغفار باد
عالمي درحيرت از ايمان ايثار شماست اسوه ايمان وايثار، اينچنين كردار باد
نصرت "كم من فئه" گر لشكر اسلام را پيش از اينها بود، اكنون ازشما آثار باد
مرگتان را تلسيت باتهنيت آميخته است زندگي را خجلت از مرگي چنين هموار باد
هربهاران كز نسيم گل برآيد بويتان رنگ هرگل، يادگار از هرگل رخسار باد
گل نشان بويتان، سنبل نشان مويتان نقش روي وخويتان همواره درانظار باد
وزقبول هديتان در پيشگاه قرب حق اجرتان "جنات تجري تحتها الانهار" باد
(تجليل ديگران، ص23و 24)
درمجموع و در يك نقسيم بندي كلي مي توان اشعاردفاع مقدس را به مضامين زير تقسيم بندي نمود:
1- سروده ها و نوشته هايي كه به ايستادگي در مقابل كشش سقوط آفرين روحي معنوي دعوت مي كند.
2- سروده ها و نوشته هايي كه ما را درمقابل ستم وبيداد ستمگران بر مي انگيزانند ياتصويري از بيداد زمان هوشياري وبيداري ترسيم مي كنند.
3- سروده ها ونوشته هايي كه باتكيه برانديشه ها وآرمان ديني، تصويري از بيدادها وجنايات جهاني را ترسيم مي كند.
4- سروده ها نوشته هايي كه به هشت سال دفاع مقدس وتبعات آن( بازگشت آزادگان، بازگشت پيكر پاك مفقودالاثرهها، موضوع شهادت، بسيج وبسيجي ها، دلواپسي كم رنگ شدن ارزشهاي به يادگار مانده از شهيدان، رزمندگان و...) اختصاص دارد (سنگري، ج3، ص15-17).
ازميان عناصر وشاخص هاي ادبيات پايداري، مقاومت در برابر دشمن براي شاعران درخششي كم نظير دارد. احساس شاعرانه آنها از اين كه نيرها در يك جنگ نابرابر به محاصره دشمن درآمده مي باشد. عبدالرضا رضايي نيا در قطعه "فرشته بفرستيد" ضمن توصيف جنگ نمادهايي از تفكر عرفاني شهادت و وصال را بيان مي كنند:
محاصره ايم فرشته بفرستيد!
خاكريزها
عاشقانه
به سجده مي روند
وشَتك خون برروي
از پلك در مي گذرد
وانفجار موج
دراضطراب نفس
ازقلب
حراميان به هدف نمي زنند
ابلهان را گشوده اند
التماس بيسيمها و
بالا بلندان آسمان
چرا فرشته ها نمي رسند!
كولاك
بربارشي بهت
نوعروسان، ايستاده اند
با ترديد لبخندي پريده رنگ
در آستانه شبنم
(حرفي ازجنس زمان، ص276).
مبارزه، ايثار، شهادت، وحدت ورهايي بين اقوام مختلف از موضوعات مهمي است كه در ادبيات شعر دفاع مقدس به مقله تهييج وتحريك مردم براي مقاومت و دفاع از كشر مطرح بود. شاعران دراين بخش با همرنگ كردن به سروده هاي عصر قيام ومبارزه، مردم را دعوت به دفاع از كشور نمودند.
در روزهاي اولين جنگ تحميلي، پس ازآغاز تجاوز رسمي عراق به خاك جمهوري اسلامي ايران اين گونه اشعار چهره نمود. غلامرضا رحمدل شرفشادهي از جمله شاعراني است كه با طرح اين مساله به مردم مسلمان ايران، آنها را باكلماتي دعوت به قيام، مقاومت وايثار تهييج مي نمايد. او باهشدار به مردم مسلمان ازجمله ارتشي و سپاهي باپيام شهيدان همه را تحريك به دفاع ازكشور مي نمايد.
اي مسلمانان! زمان ستيز است خصم دين در فرار وگريز است
موسم همت وجست وخيز است دشت ايران زمين لاله ريز است
ازشهيدان به ما اين پــيـام است راه حق راه صلـح وقـــيــام است
جامـه خـون به تـن كـن بــرادر عــزم كـوه ودمـن كـن بــرادر
رســم ريشــه كـن، كـن بــردار ياري "بت شكن" كن برادر
ازشهيدان به ما اين پـيــام است راه حق راه صلح و قيام است
تا كه در اين وطـن انقـلابـســت خصم در اضطراب عتذابست
آب صــدام كافــر سـرابــســـت نقشه شوم دشمن برآبست
از شهيدان به مااين پـيــام اسـت راه حق راه صلح وقيام است
اي مسـلمـان بـپــا پس بگـيريـم خط ميدان وسنگر بگيريم
انـتـقــــــام بـرادر بگـيـــــــريم داد دين را ازكافر بگيريم
ازشهيدان به ما اين پـيــام است راه حق راه صلح وقيام است
پاسدار، ارتشي، اي شـرفـســاز اي تو در سنگر غرب واهواز
قصر شيرين، اي كرد جانـبــاز شهر خد گ صداميان ساز
ازشهيدان به ما اين پـيــام است راه حق راه صلح وقيام است
سوي خط شـهيــدان روانـيــــم تا نماز شهادت بخوانيم
راهي راه رزم آورانـيــــــــــم ازخسان سر به سرفشانيم
از شهيدان به ما اين پـيام است راه حق راه صلح وقيام است
(جمهوري اسلامي، ش437)
موضوع ديگري كه در ادبيات شعر پايداري مطرح است مربوط به تبليغات هشت سال دفاع مقدس مي باشد. شاعران پايداري در اين گونه اشعار بااستفاده از مضامين مذهبي، و درهم آميختن فرهنگ عاشورايي وبا توجه به شهيد وجانبازي به طرح موضوع پايداري ودفاع پرداخته اند ايثار جان و از دست دادن قسمتي از بدن قوي ترين عنصر اين شعر است كه در راه ترويج فرهنگ ايثار وشهادت درضمير ناخودآگاه افراد نفوذ مي كند.
طرح الگو جهاد در راه خدا پس از بهبودي وسلامتي در دفاع از سرزمين است.
شعر سيد غلامرضا سيف افجه اي از اين دسته اشعارند:
من جانباز به جانبازي خود مفتخرم بازهم منتظر رخصت آن منتظرم
چشمه كوثر وحور ونعم و"عند مليك" زشما باد كه من "عند ملك" مستقرم
حجه ابن الحسن اي صاحب اين خانه، بيا كه به خاك بوسه زند چشم ترم
رشته علقه بريدم زجهان تا كه مگر به جمال ملكوتي توافتد نظرم
كربلا اهل ولاراست، چه باكم ز بلاست من برآنم كه دهم جان بلايت بخرم
شهدا جمله به فردوس برينند ولي شاهد زنده عاشق، من خونين جگرم
دست يا پايم اگر قطه شده، با كم نيست درپي قافله خيزانم امداد گرم
گرشفايم بدهد شافيم انشاء الله عازم منطقه وجبهه به باردگرم
(شاهرخي وكاشاني، ص 151)
بزرگداشت تكريم شهيدان ميهن كه جان خويش را درراه پاسداري از وطن ودين ايفا كردند نيزازمضامين ديگرشعرپايداري است.
باربردوش آنهاست آه!آري، همان ها
پاك ها، نازنين ها خوب ها، مهربان ها
گرچه بوند وهستند خسته ها، ناتوان ها
ما چه كرديم، باري ناله يي، شكوه واري
شد وطن زنده اما زان جوان ها وجان ها
(بهبهاني، ص721)
يكي ديگراز موضوعات مهم ديگر درشعرپايداري هويت ملي و وطن پرستي شاعران مي باشد. شعرآذرخش، مشفق كاشاني(ص235) ازجمله شعرهايي است كه ضمن تهييج وتحريك با تكيه برفرهنگ عاشورايي وترسيم ارزش شهادت ويادآوري ايثار، رزمندگان ومردم را دعوت به مقاومت ودفاع ازهويت ملي مي كند.
برخيزد ودرفش فتح، بربارۀ اخترزن وزباره برآچون مهر، برتارك خاور زن
برما چو حرامي تاخت، اهريمن خودكامي با صاعقه همسو باش، برخصم ستمگرزن
فرزند يهودا را، دركسوت بعثي بين طفان شو وبرق آسا، برخرمن خبير، زن
اي علي دردست، درمعركه دشمن را سرازتن وتن ازسر، با تيغ دوپيكر زن
تاوادي طف بيني، ازدجلۀ خون بگذر خونين پرورنگين بال، برچشمه كوثر زن
چون رعد خروشنده، آتش پي وتوفنده شبگير، شهاب خشم، برلشكر كافر زن
همچنين درشعرمقاومت، رزمندگان(نظاميان وشبه نظاميان) با تركيبي از طبقات مختلف- باگذر ازمرزهاي اسطوره آفريني- به ستايش پرداخته مي شوند.
براي نمونه شعرمجيد زماني اصل وابوترابي ازاين دسته اند.
نه ابرهاي خدا راسنگ زده ام
نه پا برخواب فرشته اي نهاده ام
تنها
جهان را به تماشاي گل برده ام
كه از هيچ طوفاني
خم به ابرو نمي آورد
(خوابي درآينه، ص50)
* * *
اگر چه خانه پرازعكس ونام ونامۀ توست غريب شهري وزحمت شناسنامۀ توست
تو از كلام بهاري نظري شكوفۀ زخم! كه عطر خانه ام از جانماز وجامۀ توست
(شقايق هاي اروند، ص23).
يكي ديگر ازمهمترين موضوعات ادبيات پايداري درشعردفاع مقدس بيان قهرمانان عرصۀ جنگ وشهيد وتوصيف تخريب دشمن است.
شعردشمن عشق، فاطمه را كعي ازاين نمونه است.
ديدي آن دشمن ديرينۀ عشق فتنه درمحفل ما كرد به پا
خون مستان به سيه كاري ريخت حرمت عشق نياورد به جا
او گمان برد كه مي ميرد عشق يا كه عشاق پذيرند فنا !
آي ازعشق ترا جام تهي! اي درسينه دل ازسنگ ترا!
مرگ ما ومن شكوفايي عشق عيد ما روز به خون خفتن ما
آنك، آنك نگرآن عاشق مست كه چو مي مي نوشد فاجعه را
مي نورد ره سرمنزل عشق مي رود راست به ديدار خدا
دوش داده است به او هاتف غيب مژده سروري هردو سرا را
اي شهيدان به من ازبادۀ عشق تشنه ام، تشنۀ عشقم به خدا
هان، مرامژدۀ جانانۀ وصل هي، مرا عيدي بي مثل لقا
نه، لقا رانسزد همچو مني ! كه سزاوار، شمائيد، شما ...
عزت اين مايه مرا بس كه زغم بوسه برتربت پاك شهدا
ازغمت گنگ گرفته است دلم به خودم بازگذاريد مرا...
(شاهرخي وكاشاني،ص112)

نتيجه گيري
چنان كه درخلال صفحات بررسي گذشت، ادبيات پايداري درشعردفاع مقدس، ناظربرمقاومت مردم دربرابرتهديد دشمنان است. هرچند كه شعر دفاع مقدس درذات خوداين مقاومت را دارد، ازاين رو مشتمل بربنيادي ترين قلمروهاي دفاع درابعاد گوناگون ازجمله دفاع ازسرزمين ودين است. به طورمعمول، ميزان گرايش به هريك ازعناصرپايداري به صورت نظم ونثرمجموعه اي رابه نام ادبيات پايداري تشكيل مي دهد كه نسبت نويسندگان وشاعران رانسبت به تعلق و وابستگي به سرزمين نشان مي دهد. عناصرومولفه آن پايداري درفرآيند جامعه پذيري شكل نماديني به خود مي گيرد.
دراين مقاله با استفاده ازتحليل محتواي موضوعي درمجموعه شعردفاع مقدس سعي شده ميزان تحريك وتهييج شاعران نسبت به مقاومت به عنصراصلي يعني ادبيات مقاومت يعني دفاع از سرزمين ودين تحليل شود. شاعران عرصه دفاع مقدس با شروع جنگ تحميلي شاهد مقاومت وتبعات جنگ(اسراء،آزادگان و....) بوده اند. اين دورۀ پرحوادث (آغاز تجاوز وحتي پس ازپايان آن) طبع شاعران راتحت تاثيرعميقي قرارداده است.
با اين حال شاعران ازنظرشخصيتي تحت تاثيرفضاي مذهبي جامعۀ ايراني علاقۀ خود را نسبت به مذهب ودين هويدا ساختند، كه دراكثرشعرها مسائل مذهبي رشد يافت. دراين باره بيش ازهمه برحوادث و واقعۀ كربلا دلبستگي نشان مي دهند كه به جوانمردي، شجاعت و مقاومت، بدون پذيرش صلح ارزشها تجلي يافت.
دربعد مقاومت نيز تعلقشان بيش ازهمه به سرزمين ايران ودفاع ازآن است. البته نمودهاي مقاومت وپايداري رادرهمۀ آثارشاعران عرصه دفاع مقدس مي بينيم.


منابع
1- بهبهاني، سيمين. مجموعۀ اشعار، نشرنگاه، 1282.
2- تجليل، جليل وتني ازچند همكاران، برگزيدۀ متون ادب فارسي، چاپ چهارم، نشرمركز دانشگاهي، 1364.
3- حافظي،علي رضا. معني ادبيات، چاپ اول، انتشارات نيلوفر، پاييز 1370.
4- حسيني، حسن. هم صدا باخلق اسماعيل، نشرحوزۀ هنري سازمان تبليغات اسلامي، 1360.
5- روح الاميني، محمود. مباني جامعه شناسي ومردم شناسي ايلات وعشاير، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، 1374.
6- روزنامۀ جمهوري اسلامي ايران،437،16 آذر1359.
7- سنگري، محمدرضا. ج1و3 نقد وبررسي ادبيات منظوم دفاع مقدس، چاپ اول، انتشارات پاليزان، بهار1380.
8- شاهرخي، محمود ومشفق كاشاني، مجموعۀ اشعارجنگ، چاپ اول، چاپخانه سپهر، 1367.
9- شقايق هاي اروند(شمشين كنگرۀ سراسري شعردفاع مقدس)، چاپ اول، نشربنياد حفظ آثارونشرارزشهاي دفاع مقدس، 1376.
10- كاشاني، مشفق، سرود سرخ بهار، چاپ اول، نشرحوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي، 1373.
11- كاكايي، عبدالجبار، بررسي تطبيقي موضوعات پايداري درشعرايران وجهان، انتشارات پاليزان، بهار1380.
12- ميرجعفري، سيدعلي اكبر، حرفي ازجنس زمان، چاپ اول، انتشارات قو،1376.



منبع : كتاب نامه پايداري – مجموعه مقالات اولين كنگره ادبيات پايداري – كرمان - 1384