آمایش وسیع‌ جغرافیایی نشر دفاع مقدس و ذائقه مخاطب/ یادداشت سید عباس صالحی

دکتر سید عباس صالحی، معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی: آثار دفاع مقدس در حوزه مکتوب، با حدود 10‌ هزار عنوان بخش قابل توجهی از تاریخ مکتوب کشور را تشکیل می‌دهد. نمایشگاه کتاب تخصصی دفاع مقدس فرصتی بود تا این ‌آثار به صورت یک جا دیده شود و این، یکی از فواید نمایشگاه تخصصی است که ما می‌توانیم گذشته و پیشینه یک موضوع را در آن نمایشگاه به شکل مجموعه ببینیم.

شاید در نمایشگاه کتاب تهران که حدود 300 تا 400‌ هزار عنوان کتاب عرضه می‌شود، دیدن کتاب‌های دفاع مقدس راحت نباشد اما وقتی نمایشگاه کتاب دفاع مقدس برگزار می‌شود، این آثار به شکل «مجموعه‌ای» قابلیت نمایش، قضاوت و داوری می‌یابند. از 10 هزار عنوان کتاب منتشر شده در حوزه دفاع مقدس، امسال حدود 5‌ هزار عنوان کتاب در هفتمین نمایشگاه ملی کتاب دفاع مقدس به نمایش درآمد که این موضوع، قدرتی را برای ناشر، مولف، نویسنده و مخاطب فراهم می‌کند تا بتواند چند دهه فرهنگ مکتوب را به صورت یکجا و در فضایی تجمیعی ببینند.

این فرصت همیشه برای کسانی که به فرهنگ مکتوب به نحو عام و فرهنگ دفاع مقدس، به نحو خاص تعلق خاطر دارند، فراهم نمی‌شود. نمایشگاه ملی کتاب دفاع مقدس فرصتی برای رسیدن به تحلیل اجمالی از فضای مکتوب دفاع مقدس است. آن‌چه من در فرصت مختصری که داشتم در آخرین نمایشگاه ملی کتاب دفاع مقدس دیدم، این بود که می‌توان تحولات خوبی را به عنوان قدم‌های پیش‌رونده- در عین حال که می‌توان گفت راضی‌کننده نیست- دید.

چند نکته در این‌باره حائز اهمیت است. نخست آن‌که در حوزه ناشران، گستره ناشرانی که به فرهنگ دفاع مقدس می‌پردازند رو به افزایش می‌بینیم. شاید در یک دهه قبل، فقط 30 ناشر بودند که در حوزه دفاع مقدس کار‌های جدی منتشر می‌کردند.

در نمایشگاه ملی کتاب دفاع مقدس بیش از 80 ناشر، منهای موسسات در این عرصه فعال‌اند. این تنوع و گستره معنای خوبی دارد و به این مفهوم است که داریم از مجموعه‌های گسترده‌تری برای پشتیبانی تولید و عرضه برخوردار می‌شویم.

نکته دیگری که در نمایشگاه ملی کتاب دفاع مقدس به دست آمد، این است که به مرور ناشران خصوصی بیشتری وارد فعالیت در عرصه نشر دفاع مقدس می‌شوند. اگر در آغاز، فرهنگ دفاع مقدس با حمایت بخش‌های دولتی حرکت می‌کرد، اکنون ناشران خصوصی قابل توجهی به میدان آمدند.

در هفتمین نمایشگاه ملی کتاب دفاع مقدس، نیمی یا بیش از نیمی از ناشران فعال «خصوصی» بودند و این خودش خبر خوبی است. نشان می‌دهد که نشر فرهنگ دفاع مقدس فقط متکی به بخش دولتی نیست و بخش خصوصی در آن ورود و سرمایه‌گذاری می‌کند و با انرژی بخش خصوصی و نه فقط با انرژی بخش دولتی پیش می‌رود.

سومین نکته که در هفتمین نمایشگاه ملی کتاب دفاع مقدس مشهود بود، آمایش جغرافیایی حوزه نشر کتاب‌های دفاع مقدس است. به نظر می‌رسد که ناشران دفاع مقدس از تهرانی بودن در حال فاصله‌ گرفتن‌ هستند و ناشران شهرستانی بیشتری به این قبیله می‌پیوندد. این هم باز خبر خوبی است. به این اعتبارکه طبعا سوژه‌هایی که در شهرستان‌ها درباره دفاع مقدس کشف می‌شود، ممکن است سوژه‌های متفاوتی باشد که کمتر مورد توجه ناشران تهرانی بوده باشد. عملا این آمایش وسیع‌تر جغرافیایی و به‌هم ریزی تمرکز ناشران تهرانی در حوزه دفاع مقدس قدم رو به جلویی در حوزه دفاع مقدس است.
 
نکته چهارم، این است که دفاع مقدس موضوعات متنوعی را در بر می‌گیرد. حوزه‌های ادبیات دفاع مقدس با تمام حیطه‌هایی از جمله کودک، نوجوان، بزرگسال، شعر، داستان، داستان کوتاه، مستند‌نگاری، خاطره‌نویسی، روایت‌گری تا حوزه‌های تخصصی و ... . تنوع موضوعات حوزه دفاع مقدس در حال افزایش است و این تنوع، به این معنی است که می‌تواند خیلی از سوژه‌ها را پوشش دهد و به موضوعات کمتر فکر شده نزدیک شویم.

مثلا وقتی یک ناشر فقط درباره شهیدان اطلاعات عملیات کار می‌کند، رخداد خوبی است و چنین سوژه‌ای به موضوع پرخطری چون حضور یک نیروی نفوذی در میان عراقی‌ها می‌پردازد. ما شاهد خلق شدن ژانر‌های متنوعی در حوزه دفاع مقدس هستیم و این ژانر‌ها جذاب‌تر هم شده‌اند.

یکی از نکات پر خطر این است که ژانر‌های دفاع مقدس در کلیشه قرار گیرند و به آدم‌های خاص که ممکن است زندگینامه‌های مشابه داشته باشند پرداخته شود. چنین مساله‌ای باعث می‌شود که ذائقه عمومی نسبت به مصرف کتاب‌های حوزه دفاع مقدس کم شود. اکنون به نظر می‌رسد که تنوع موضوعات، چه در مباحث علمی-تخصصی و چه در حوزه‌های عمومی و ادبی در حال افزایش است و خود این امر، تنوع مضمونی و در کنار آن تنوع قالب و فرمی، نکته‌ای است که به نظر می‌رسد در جریان مکتوب دفاع مقدس شاهد هستیم.

و بالاخره اینکه ما روند توجه بیشتر به کیفیت آثار را در کتاب‌های عرضه شده در هفتمین نمایشگاه ملی کتاب دفاع مقدس دیدیم. ناشران در مقطعی به کتاب‌های دفاع مقدس از منظر ادای تکلیف به شهیدان می‌نگریستند. در حالی که کتاب رسانه‌ای است که باید محتوا، ادبیات، صفحه‌آرایی و ... جدی و جذابی داشته باشد. خوشبختانه ناشران دفاع مقدس توجه بیشتری به این نکات مبذول داشته‌اند؛ چه در کیفیت‌های پردازش محتوا و چه در کیفیت‌های قالب عرضه و اثر، روند خوب و رو به جلو را در «هفتمین نمایشگاه ملی کتاب دفاع مقدس» شاهد بودیم.