تاریخ شفاهی؛ راهی به سوی فرهنگ ایثار و شهادت

پژوهشگر: کیانوش کیانی هفت لنگ


الناس معادن کمعادن ذهب والفضه «مردم معدن‌اند همانند معادن طلا و نقره»
                                                                                                             امام جعفر صادق (ع)


الف) روشن است که استعدادها، ظرفیت‌ها، توانایی‌ها و ارزش‌های مردم مختلف است، همان‌طوری که ارزش معادن طلا و نقره با یکدیگر متفاوت است و همان‌گونه که برای کشف، استخراج و پیدا کردن معادن نیاز به تلاش و جستجوست، برای کشف ویژگی‌های معنوی و ارزش‌های انسانی هم باید تلاش و کوشش نمود.
به‌طور کلی انسان دارای دو دسته ارزش‌های فطری و ذاتی و ارزش‌های اکتسابی بر اساس آفرینش‌ها و تجربیات است. همچنان که استعدادهای فکری و ذهنی انسان‌ها متفاوت است، زمینه‌های آموزشی و پرورشی و سرمایه‌های فکری و تجربی آنها نیز متفاوت است و برای کشف و استخراج این سرمایه‌های ارزشمند مادی و معنوی نیاز به علم و ابزار متناسب داریم.
یکی از فواید علم تاریخ شفاهی، جستجو برای اکتشاف همین رازها و رمزها، آگاهی‌ها و تجربیات اقشار گوناگون جامعه به‌مثابه سرمایه‌های ارزشمند فردی و اجتماعی است. پرسشگر نظیر معدن‌یاب و معدن‌کار، وظیفه‌اش رفتن به زوایا و لایه‌های پنهان زندگی، سرگذشت، خاطرات و آگاهی‌ها و دانش راوی از وقایع و حوادث است تا بتواند به گوهرهای وجودی و دانش و تجربه‌ی او دست یابد و ثبت و ضبط نماید و سرانجام با طی فرایند متن‌نویسی و ویراستاری، آن را مکتوب نماید و به شیوه‌های گوناگون متنی و مدرن آن را در اختیار پژوهشگران حوزه‌های علوم گوناگون قرار دهد تا به اطلاعات تبدیل شوند و پژوهشگران بتوانند از آن بهره‌برداری نمایند. همان کاری که معدن‌کاو با کاوش در معادن انجام می‌دهد و با زحمت فراوان، الماسی می‌یابد و آن را به دست تراشکار ماهری می‌سپارد تا از آن قطعه‌ی زیبای دیگر بسازد، و چشم هر بیننده‌ای را خیره نماید. هر چند که اطلاعات حاصل از علم تاریخ شفاهی بسیار ارزشمندتر از الماس و گوهر و نظایر آن است؛ زیرا حاصل عمر یک انسان با همه‌ی علم و دانش، بینش و ارزش و تجربیات او به شمار می‌رود. این اطلاعات در حوزه‌های ارزشی نظیر دفاع مقدس، ایثار و شهادت باز هم گران‌قدرتر و ارزشمندتر می‌شوند، تا جایی که ماهیتی مقدس می‌یابند. 

ب) عقل و درایت ملت ما که درباره‌ی آن بسیار مبالغه شده، بار دیگر به خطا رفته است و این خطا حتی در یک حکم کلی نیز که می‌خواسته است نمایانگر حزم و احتیاط چنین عقل و درایتی باشد دیده می‌شود، زیرا از مدت‌ها پیش و به کمک انواع فن‌آوری‌ها، دیگر «گفته‌ها را باد نمی‌برد».  و «گفته‌ها هم باقی می‌مانند».  دیگر، نقل قول‌های شفاهی به هوا نمی‌روند، آن‌ها نیز همچون اسناد مکتوب، باقی می‌مانند و متقاعدکننده‌تر از آنها حیات گذشته را روشن می‌کنند و مورخی را که در اندیشه‌ی گردآوری و مطالعه‌ی تمامی داده‌های عصری خاص است، ناگزیر می‌سازند تا از این‌گونه اسناد سود جویند.
از نظر زمان استفاده از این منبع باید گفت که پژوهش تا سال 1877 تنها در اسناد غیرصوتی خلاصه می‌شده است. در این سال شارل کرس  (1824ـ1888) شاعر و مخترع فرانسوی، نامه‌ای سر به مهر به آکادمی علوم فرستاد، از طرح دستگاهی به نام پالئوفن نام برد که می‌توان آن را شکل اولیه «فنو گراف» دانست و به عنوان سند شناسایی تمام فنون ثبت و تکثیر صدا شهرت یافته است. به درستی گفته شد:
«از این پس تحقیقات تاریخی به علت شمار، اهمیت، کیفیت و اصالت شواهد صوتی و تصویری که پا به پای تکنیک‌های آن پیوسته در حال تحول است، شکل پیچیده‌تر و ملموس‌تری می‌یابند».

ج) بهره‌گیری از گفته‌ها و شنیده‌ها در تدوین اطلاعات تاریخی در کشورمان دارای سابقه‌ای کهن و دیرین است، اما به شکل مدرن و جدید آن و تحت نام تاریخ شفاهی، پس از پیدایش ماشین سخنگو یا ضبط صوت شکل گرفت و پر و بال یافت و امروزه به‌مثابه یک شاخه‌ی علمی شناخته شده و به عنوان علمی میان‌رشته‌ای و به عنوان مکمل تاریخ کتبی و سایر حوزه‌های پژوهشی قابل اعتنا شده است.
اجرای پروژه‌ی تاریخ شفاهی ایران توسط دانشگاه هاروارد، که از سال 1360 شروع شد و پس از شش سال با بودجه‌ی 600 هزار دلار، با بیش از 900 ساعت مصاحبه با 150 نفر از رجال و شخصیت‌ها و دست‌اندرکاران رژیم پهلوی و با هدف تبرئه‌ی آنان و تحریف تاریخ صورت گرفت، هشداری بود تا مؤسسات داخلی به خود آیند و با تقویت موقعیت تاریخ شفاهی، تلاش نمایند تا دشمنان انقلاب نتوانند با دروغ و تزویر به تحریف این قطعه‌ی طلایی از تاریخ کشورمان بپردازند. هر چند به نظر می‌رسد که متأسفانه تاکنون در زمینه‌ی گردآوری تاریخ شفاهیِ ایثارگران آنچنان که باید و شاید تلاش جدی صورت نپذیرفته است و بسیاری از جانبازان و ایثارگران، به شهادت رسیده‌اند و دنیایی از گفته و شنیده‌ها از دست رفته است.
از آنجا که کشورمان در چهارراه حوادث قرار دارد و چشم طمع قدرت‌های بزرگ همواره به موقعیت ژئواستراتژیکی، ژئوپلتیکی، ژئواکونومیکی و ژئوکالچرال ایران دوخته شده است و دشمنان آنی را از فتنه‌گری علیه دین و دنیای ما فرو گذار نکرده و در آینده نیز نخواهند کرد، آیا راهی جز تقویت و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در مقابله با این زیاده‌خواهی، زورگویی‌ها، توطئه‌ها و دسیسه‌ها وجود دارد؟ از سوی دیگر گسترش و تعمیق ارزش‌های اسلامی ـ انسانی در جهان نیز، با همین رویکرد امکان‌پذیر است.
شایسته است بنیاد شهید با اجرای طرح تاریخ شفاهی ایثارگران، به طور گسترده و همه جانبه در این مسیر گام بردارد و تلاش جدی و مؤثر صورت دهد، تا با سرعت مناسب و به‌طور کاملاً تخصصی و حرفه ای به گردآوری، پردازش و اشاعه‌ی اطلاعات در جهت تقویت و اشاعه‌ی فرهنگ ایثار و شهادت بپردازد.

د) هدف از اجرای این طرح، گردآوری خاطرات و سرگذشت‌ها و وقایع و حوادث و اتفاقات و اسناد شفاهی به عنوان مکمل اسناد کتبی شهدا، جانبازان، آزادگان و به‌طور کلی ایثارگران، خانواده‌ها، بستگان، آشنایان و دوستان آنان است.
ثبت و ضبط تاریخ شفاهی ایثارگران، به عنوان حافظان و نگاهبانان ارزش‌های دینی، مذهبی، معنوی و اقتصادی و دفاع از مرزهای عقیدتی ـ فرهنگی و جغرافیایی کشور، تلاش در جهت شناختن و شناساندن شخصیت والا و ارجمند شهدا، جانبازان، آزادگان و ایثارگران و خانواده‌های آنان به همگان و تشویق و ترغیب به ادامه‌ی راه آنان و ارائه‌ی الگوی شایسته به جوانان کشور است .
طرح تاریخ شفاهی ایثارگران، می‌تواند منجر به ثبت و ضبط اطلاعات دیداری و شنیداری ارزشمندی با رویکردی هدفدار در زمینه‌ی گردآوری اسناد شفاهی تاریخ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و ترمیم خلأ‌ها و حلقه‌های مفقوده‌ی اسناد کتبی و نهایتاً ترویج فرهنگ ایثار و شهادت گردد.
دستیابی به چنین هدفی موجب خواهد شد تا پژوهش‌گران در حوزه‌های گوناگون علمی از جمله دین، اخلاق، فلسفه، تاریخ، علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی، اقتصاد، جغرافیا، ادبیات و هنر و روزنامه‌نگاری، سینما، رادیو و تلویزیون بتوانند از نتایج و یافته‌های آنان بهره‌برداری نمایند.


منبع
ـ ساماران شارل (1371). روش‌های پژوهش در تاریخ، جلدهای سوم و چهارم، آستان قدس رضوی.