ادبیات دفاع مقدس ظرفیت جهانی شدن دارد
به گزارش نوید شاهد به نقل از خبرگزرای دفاع مقدس، «جواد کامور بخشایش» نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات دفاع مقدس و انقلاب اسلامی است که «یاس در قفس»، زندگی‌نامه شهید تندگویان، «نامی که ماند»، زندگی شهید «کاظم ذوالانوار»، «زندان موصل» و... از آثار این نویسنده ادبیات دفاع مقدس هستند.
با کامور بخشایش گفت‌و‌گویی درباره ادبیات دفاع مقدس و آسیب‌شناسی آن انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
در این چهار دهه که از انقلاب اسلامی ایران گذشته است، آیا ادبیات دفاع مقدس به بلوغی که ما از آن انتظار داریم رسیده است یا خیر؟
به نظر من شکل گیری ادبیات دفاع مقدس از همان ابتدای جنگ تحمیلی بود. این ادبیات در حقیقت به درستی دفاع مقدس نام گذاری شده است و به لحاظ ماهیتی هم با همه انواع ادبیات که در جهان سراغ داریم متفاوت است. این ادبیات به صورت کامل ارزشی است و به مفاهیمی مثل عدالت، ایثار، شجاعت و ... می‌پردازد.
این ادبیات در این چهار دهه توانسته در حد و اندازه خودش گام‌های موثری بردارد اما راضی کننده نیست و ما هنوز نیازمند تولید آثار و محتوا در این زمینه هستیم. در حوزه‌های مختلف پژوهشی، شعر و داستان و به ویژه خاطره نگاری خیلی خوب پیش رفتیم اما نباید قانع بود. امیدوارم شرایطی پیش بیاید تا شاهد تولید آثار ممتاز تاثیرگذار در سطح جهانی، در این زمینه باشیم.
چه موانعی در این مسیر وجود دارد که باعث شده تا به نقطه مطلوب نرسیم؟
موانع متعددی وجود دارد؛ یکی از این موانع را که باید به آن اشاره کنم این است که کسانی در این حوزه ورود پیدا کردند و کار می‌کنند که به صورت عمده تجربه حضور در جنگ تحمیلی را داشتند. به تعبیری دفاع مقدس، نویسندگان خودش را تربیت کرده است. این نویسندگان در آغاز شروع فعالیت، نوپا بودند و نویسندگی را در روزهای جنگ تحمیلی آغاز کردند. این فرآیند نیازمند یک دوره‌ای بود که باید طی می‌شد و اگر می‌بینیم کمی این روند طول کشیده به خاطر این است که نویسندگان این حوزه باید تجربه کسب می‌کردند. الان این ادبیات دوره آزمون خودش را طی کرده و به استواری رسیده است.
آثار بسیار خوبی در حوزه ادبیات دفاع مقدس منتشر شده که از طرف مردم با استقبال خوبی مواجه شده است، اما شکل توزیع کتاب دفاع مقدس متاسفانه راضی کننده نیست. برای رفع این معضل چه باید کرد؟
ما به عنوان نویسنده تخصص لازم را نداریم تا دلایل این کاستی‌ها را پیدا کنیم. ناشران باید وارد این حوزه شوند. اما همیشه این مشکل وجود داشته که رابطه نویسنده و خواننده مطلوب نیست. فاصله زیادی هم در این میان وجود دارد بنابراین بسیار ضروری است که این فاصله کم شود. این فرآیند فرهنگی یعنی تعامل نویسنده و خواننده می‌تواند سبب شود کتاب زودتر به دست خواننده برسد.
مساله دیگر به رسانه ملی برمی‌گردد. ما چندین شبکه تلویزیونی داریم که به طور تخصصی به موضوعاتی مثل ورزش، کودک و نوجوان و خانواده می‌پردازد، اما در میان این شبکه‌ها هیچکدام به کتاب اختصاص ندارد تا مخاطب در جریان آخرین اخبار مربوط به کتاب قرار گیرد. شیوه توزیع هم مناسب نیست وقتی شرایط توزیع مناسب نباشد شرایط تقاضا برای تولید کننده کتاب هم روشن نیست تا او هم بتواند به تشخیص درستی از سلیقه مخاطب برسد بنابراین سامان دادن به شبکه اطلاع رسانی کتاب، مشکلات بسیاری را حل خواهد کرد.
در میان آثاری که در حوزه ادبیات دفاع مقدس منتشر می‌شود بخش غالب به شهدای شاخص جنگ تحمیلی اختصاص دارد که وجودشان ضروری است. اما این را نباید فراموش کنیم که به موازات این موضوع نیازمند پرداختن به شخصیت‌های کمتر شناخته شده نیز هستیم، یا حتی داستان‌هایی خلق شود که شخصیت‌های آن وجود خارجی نداشته باشند اما مفهوم دفاع مقدس را تبیین کنند.
ادبیات دفاع مقدس و فرآیند آن به گونه‌ای است که به هیچ وجه نیاز به تخیل ندارد. در طول دفاع مقدس، شهدا نه به لحاظ معنوی بلکه به دلیل موقعیت نظامی‌شان درجات مختلفی داشتند، از یک سرباز ساده تا یک فرمانده ارشد که به همه آنها باید پرداخت شود. اما نگاه من به ادبیات این نیست. ما در ادبیات دفاع مقدس باید به دنبال تعریف انسان طراز باشیم که ممکن است این طراز در یک فرمانده یا یک سرباز وجود داشته باشد.
ما باید انسان دفاع مقدس را با همه ابعادش بشناسیم و معرفی کنیم. انجمن مردم نهاد «پیشکسوتان سپاه» تلاش دارد تا شهدای اطلاعات و عملیات را معرفی کند. این شهدا در گمنامی جان خود را فدا کردند. ما سعی داریم تا در بحث انسان طراز، این شهدا را هم معرفی کنیم. یکی از اهداف تبیین دفاع مقدس این است که برای انسان امروز الگو ارائه دهد تا جامعه بر اساس این الگوها حرکت کند.
کسانی که به سمت ادبیات دفاع مقدس می‌آیند به طور معمول با یک سری اسامی آشنا و خاص مواجه اند و این سوال برایشان پیش می‌آید که پس دیگران چه نقشی در جنگ تحمیلی داشته‌اند. یعنی مردم عادی که شهیدشان یک سرباز یا یک فرد بی‌نام و نشان است چرا در ادبیات دفاع مقدس جایی ندارد؟
ما تحقیقات کمی در این حوزه داریم و به تبع آن تولید اثر هم نمی‌توانیم داشته باشیم. باید جریانی ایجاد شود تا همه شهدا و جانبازان جنگ تحمیلی را وارد ادبیات دفاع مقدس کند. خواننده با همه این آثار می‌تواند به یک درک کلی از مفاهیم دفاع مقدس برسد. البته باید توجه داشت که ادبیات دفاع مقدس هنوز در حال تمرین و ممارست است. جشنواره‌های مختلفی هم که در این حوزه برگزار می‌شوند سبب رشد این گونه ادبی خواهند شد.
وضعیت دانشگاه در برابر ادبیات دفاع مقدس چگونه است؟ آیا اقبالی از سوی جامعه دانشگاهی به این حوزه وجود دارد؟
جامعه دانشگاهی چنان که باید و شاید به این فضا توجه کافی ندارد اما با تحربیاتی که من دارم می‌توانم بگویم در برخی موارد به ادبیات دفاع مقدس توجه شده است. در پایان‌نامه‌های دانشجویی مواردی وجود دارد که در آن به ادبیات دفاع مقدس و موارد مربوط به آن پرداخته می‌شود. برخی نهادها هم به سمت این بخش آمده‌اند و روی ادبیات دفاع مقدس کار می‌کنند. گاهی این رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها منتشر می‌شوند و مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در بحث نقد آثار ادبیات دفاع مقدس آیا اقدامات موثری انجام شده یا نه؟
یکی از خلاءهای موجود در حوزه ادبیات دفاع مقدس نبود نقد جدی است. البته جسته و گریخته نشست‌های نقد و بررسی آثار ادبیات دفاع مقدس انجام شده است اما کافی نیست. این ادبیات نیازمند یک نقد جدی با استانداردهای بالاست. ما برای افزایش غنای این ادبیات نیازمند نقد مستمر هستیم. البته فرهنگ نقد هم در میان اهالی ادبیات دفاع مقدس درونی نشده است که اگر این اتفاق بیفتد سبب حرکت‌های مهمی در حوزه ادبیات دفاع مقدس خواهد شد.
در بحث ورود نویسندگان جوان به حوزه ادبیات دفاع مقدس نگاه آزمون و خطایی وجود دارد و آموزش دقیق و کاربردی در این زمینه نمی‌بینیم. برای حل این مشکل چه باید کرد؟
حوزه نویسندگی در ادبیات دفاع مقدس در واقع به نهادهایی تکیه کرده است که جزیره‌ای عمل می‌کنند و هر نهاد هم ساز و کار خود را دارد. ممکن هم هست در این شرایط موازی کاری پیش بیاید. تعدادی از این نهادها آموزش نویسندگی را برای خود هزینه‌بر می‌دانند و ترجیح می‌دهند به هیچ وجه سراغ نویسندگان آماتور نروند.
نهاد دیگر هم برنامه دیگری را در پیش می‌گیرد. مساله فقط آموزش نویسندگان تازه کار نیست، نویسندگان حرفه‌ای هم نیازمند تقویت علمی و افزایش سطح دانسته‌های خود هستند. باید شرایط مطالعه و تحقیق در همه سطوح بوجود بیاید و در کنار اینها، شرکت در سمینار و کنفرانس‌های بین‌المللی می‌تواند به افزایش استاندارد ادبیات دفاع مقدس کمک کند.
درباره مقاله‌تان که در همایش «جنگ و فرهنگ» در کشور ترکیه پذیرفته شد، توضیح بفرمایید؟
همایش «جنگ و فرهنگ» در دانشگاه آماسیا با همکاری دانشگاه «آنکارا» و بنیاد «کی.با.تک» برگزار شد. در این همایش ۲۰ کشور با ۸۵ مقاله شرکت کردند. من یا مقاله «فرهنگ مکتوب در ادبیات اسارت‌گاهی» در این همایش شرکت کردم. در این مقاله ادبیات دفاع مقدس یا پایداری را تعریف کردم و بخشی را به ادبیات اسارت‌گاهی یا اردوگاهی اختصاص دادم و توضیح دادم این ادبیات جنگ یک سرباز با دست‌های بسته است با دشمنی که به خاک کشور او تجاوز کرده است.
این سرباز با ایمان در مقابل سختی‌های اردوگاه مقاومت می‌کند و تنها راه ارتباطی او نامه است. از میان ۴۰ هزار آزاده‌ای که داشتیم ۱۰ میلیون نامه رد و بدل شده است. مجموعه حوزه هنری نزدیک به ۱۲ هزار نامه را گردآوری کرده است. من از میان این نامه‌ها ۵۰۰ نامه را به روش تحلیل محتوا بررسی کرده‌ام. این نامه‌ها در لایه‌های پنهان خود مفاهیم عمیقی را دارا هستند.
حضور شما چه دست‌آوردی برای ادبیات دفاع مقدس داشت؟
حضور من به عنوان نماینده جمهوری اسلامی ایران در چنین همایشی، ظرفیت بالایی را برای ادبیات دفاع مقدس ایجاد کرد که کشورهای شرکت کننده در این همایش درباره این گونه ادبی کشورمان بیشتر بدانند. رایزنی فرهنگی هم چندین جلد کتاب که به زبان ترکی ترجمه شده بود را به دادند تا به کسانی که لازم بود بدهم و استقبال خوبی هم از این آثار شد.
باید حرکت به سمتی برود تا حضور ایران در همایش‌های این چنینی بیشتر شود. ما باید در ادبیات جهانی حضور مستمر و پر قدرتی داشتی باشیم. ادبیات دفاع مقدس ظرفیت این جهانی شدن را دارد. قضاوت شرکت کنندگان در همایش هم این بود که ایران به رشد بالایی در ادبیات رسیده که توانسته از جنگ، ژانر جدیدی به نام ادبیات دفاع مقدس استخراج کند.
امیدوارم با پشتیبانی مدیران فرهنگی، این جهانی شدن ادبیات دفاع مقدس زودتر اتفاق بیافتد. جدای از این ما باید به سمت برگزاری این دست سمینارها برویم و به تبادل نظرات با محققان خارجی بپردازیم تا بتوانیم مفاهیم دفاع مقدس را به خارج از مرزها صادر کنیم.
آینده ادبیات دفاع مقدس را با توجه به همه نقاط مثبت و منفی‌ای که دارد چگونه می‌بینید؟
آینده این ادبیات روشن است. با توجه به زیر ساخت‌هایی که انجام گرفته به طور قطع شاهد نتایج پرباری خواهیم بود. این ادبیات توانایی صدور به خارج از کشور و استعداد تبدیل شدن به یک ادبیات جهانی را دارد. نویسندگان جوان قلم‌های قوی و تاثیرگذاری دارند که با کمی تمرین و ممارست می‌توانند در کنار نویسندگان صاحب نام این حوزه قرار گیرند.
