راز اصرار هاشمی بر فعالیت های عمرانی در دوران جنگ
|
گفت و گو با محسن هاشمی در یک نگاه: ایشان از هیجانات مثبتی برخوردار بودند و در زندگی خود جهان بینی و هدف داشته و برای رسیدن به هدف خود پشتکار فراوانی نشان داده است. لذا به دستاورهای عظیمی هم رسیده اند. مسیری که ایشان برای مترو در ذهن داشتند در عمل چندان مورد توجه قرار نگرفت و مترو با مشکلات مالی زیادی مواجه شد و سرعت ساخت آن با کندی مواجه شد. زمانی که آیت الله هاشمی رفسنجانی در زندان نبودند خودشان رسیدگی به وضعیت خانواده های زندانی یا تحت تعقیب را انجام می دادند و وقتی دستگیر می شدند مادرم به وضعیت دیگر خانواده های زندانی نیز توجه داشت. در آن زمان مدارس خصوصی و هیات امنایی که وجود داشتند بیشتر پسرانه بودند. اما ایشان در آن زمان مدرسه دخترانه تاسیس می کنند. زندگی شخصی معمولی داشتند، در منزل معمولا غذایی ساده می خوردند و شام را اکثرا سبک و در حد سبزیجاتی نظیر کاهو صرف می کردند، برای انجام کارهای شخصی خود از کسی کمک نمی خواستند اعتقادش این بود که در حین جنگ ما باید فعالیتهای پیمانکاری خود را آغاز کنیم تا مردم فکر نکنند ما برای آینده کشور و آنها برنامه ای نداریم. برخی ایشان را یک شخصیت فراشکوفا -که بسیار نادر هست - می دانند که ضمن تحصیل، تعلیم، مبارزه سیاسی وهدایت صحیح خانواده و فرزندان در فکر امرار معاش هم بودند. از حوزه اجتماعی و فرهنگی غافل نبودند. روزنامه های روزنامه ایران و همشهری در دوران ایشان تاسیس شدند و مورد استقبال مردم قرار گرفتند. · کار اقتصادی سالم را چه برای فرزندانش و چه برای دیگران مذموم نمی دانست. چیزی که برای ایشان مهم بود این بود که فعالیت اقتصادی باید سالم و در راستای رفاه جامعه باشد. ایشان مقداری زمین در قم داشتند که بیشتر آن را به طلاب نیازمند خانه بخشیدند و بخشی از آنرا به ما دادند، ما روی همان زمین ها ساخت و ساز کردیم و بعدا فروختیم. · ایشان از ابتدای نهضت خودشان را برای مرگ وشهادت آماده کرده بودند وبرخی مواقع هم می گفتند که فکر نمی کردند تا بدین اندازه زندگی کنند، اما بدلیل آنکه قبل از رحلت ایشان ناراحتی وکسالت خاصی نداشتند این حادثه برای ما کاملا غیرمنتظره بود. |
دوران پیش از انقلاب خانواده شما از چه وضعیتی به لحاظ مالی برخودار بود و خانواده شما در میان انقلابیون چه جایگاهی داشته است؟
آیت الله هاشمی رفسنجانی، مبارزات خود را از حدود سالهای 1336 آغاز کرده و جزو شاگردان خاص و مورد توجه امام خمینی محسوب می شدند. با رحلت آیت الله بروجردی و مرجعیت امام خمینی در مرکز فعالیتهای نهضت قرار گرفتند و در میان انقلابیون ایشان چهره شناخته شده ای بودند. ایشان در قم از محضر آیت الله بروجردی وآیت الله مرعشی مراجع عالیقدر قم بهره های فراوانی بردند. از همان زمان در زمینه مرجعیت حضرت امام خمینی فعالیتهای برجسته ای داشتند و با اعتقاد راسخ این امور را انجام می دادند. با توجه به اینکه شخصیت اجتماعی ایشان در نوجوانی شکل گرفته بود علاوه بر تحصیل حوزوی به مسائل اجتماعی نیزمی پرداختند. مثلا ایشان علاقه وافری به مطالعه شرایط کشور داشته و روی شخصیتهای ملی ایران، همچنین در خصوص استعمار و دولتهای سلطه گر تحقیقات قابل توجه ای داشتند. تالیف کتابی درباره کتاب امیرکبیر و همین طور ترجمه کتابی درباره فلسطین از آثار مهم ایشان در این دوره است. همچنین در انتشار مجلاتی مثل مکتب تشیع و مجله انتقام که زیرزمینی بوده است، فعالیت های چشمگیری داشتند. خانواده ما از نظر مالی وضعیت متوسط به بالا داشتند، سعی می کردند به خانواده های سایر مبارزین کمک کنند، زمانی که آیت الله هاشمی رفسنجانی در زندان نبودند خودشان رسیدگی به وضعیت خانواده های زندانی یا تحت تعقیب را انجام می دادند و وقتی دستگیر می شدند مادرم به وضعیت دیگر خانواده های زندانی نیز توجه داشت و در حد توان به آنها کمک می کرد.
در بحث ایجاد گرایش های انقلابی در میان فرزندان یا هشدار به آنها نسبت به نظام فرهنگی موجود در مدارس و مجامع عمومی چگونه عمل می کرد و حساسیت های دینی و انقلابی اش را چگونه منتقل می کرد؟
از سال 1341 که بحث نهضت جدی شد، عملا عمده وقت آیت الله هاشمی صرف مبارزه می شد وحتی زمانی که ایشان در زندان نبودند درگیر جلسات وسفرهای مربوط به نهضت بودند و بار اصلی مدیریت خانواده برعهده همسرایشان خانم عفت مرعشی بود، البته آیت الله هاشمی رفسنجانی پیگیر وضعیت آموزشی و فرهنگی وعقیدتی فرزندان بودند، ما در مدرسه علوی و رفاه که از مدارس اسلامی آن زمان بودند، تحصیل کردیم، بخاطر دارم زمانی که من در سنین نوجوانی بودم و شور انقلابی داشتم ایشان دوره حبس سه ساله خود را در زندان اوین می گذراندند و پیگیری می کردند که من در مسیر مبارزات علیه رژیم شاه جذب گروههای چپ وحتی منحرف اسلامی نشوم.
در بازدیدی که اخیرا از ناشران قدیمی داشتم، متوجه شدم قبل از سال 1340 ایشان سهامی را از یکی از شرکتهای انتشاراتی خریداری کرده بودند. این شرکت توسط شهید مطهری و مهندس بازرگان و دکتر سحابی اداره می شد. این شرکت انتشاراتی بارها توسط رژیم شاهنشاهی توقیف شده بود. ایشان ضمن اینکه به امور شرعی، دینی، اجتماعی و خانوادگی اهتمام داشتند، در عین حال شم اقتصادی خوبی هم داشتند و درعرصه تامین معاش پیشرو بودند. ایشان شخصیت شکوفایی داشتند. برخی ایشان را یک شخصیت فراشکوفا -که بسیار نادر هست - می دانند که ضمن تحصیل، تعلیم، مبارزه سیاسی وهدایت صحیح خانواده و فرزندان در فکر امرار معاش هم بودند. ایشان از هیجانات مثبتی برخوردار بودند و در زندگی خود جهان بینی و هدف داشته و برای رسیدن به هدف خود پشتکار فراوانی نشان داده است. لذا به دستاورهای عظیمی هم رسیده اند. این دستاورها قابل طرح است. شما کمتر کسی را می بینید که تمام دستاورهای زندگی اش تقسیم بندی شود و مردم بتوانند آن را لمس کرده و درک کنند. ایشان در زمینه مسائل دینی و قرآنی نیز فعال بودند و تفسیر قرآنی که از ایشان به جا مانده 53 جلد است. 23 جلد تفسیر راهنما و 30 جلد هم فرهنگ قرآنی که در طول دورانی که ایشان در زندان بودند به نگارش در آمده است. علی رغم اینکه قلم و کاغذ در اختیار نداشتند، در ذهن شان فیش ایجاد می کرده و زمانی که از زندان آزاد می شده آنها را یادداشت می کردند.
شش مرتبه ایشان زندانی شدند و طولانی ترین آن هم سه سال بود. ایشان فیش های قرآنی را در این دوران آماده کرده که مبنای همین تفسیر 53 جلدی شده است. این اثر توسط موسسه علمی و فرهنگی قرآنی قم منتشر شد. ایشان در سال 1346 با کمک اصناف و بازاریان تهران بنیاد فرهنگی رفاه را تاسیس کردند و زمانی که امام به ایران بازگشتند، اولین مکانی که ایشان حضور یافتند، همین بنیاد فرهنگی رفاه بود که در آنجا تصمیمات مهمی گرفته شد. این موسسه در دوران رژیم سابق چندین مرتبه توقیف شد و چندین نفر از معلمانش نیز اعدام شدند.
نکته جالب این است که در آن زمان مدارس خصوصی و هیات امنایی که وجود داشتند بیشتر پسرانه بودند. اما ایشان در آن زمان مدرسه دخترانه تاسیس می کنند. ایشان همین رویکرد را در خصوص تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی در سال 1361 در بحبوحه جنگ دنبال می کنند و با وجود مشغله فراوان این مسئله را رها نمی کنند. در نتیجه نه تنها در تهران بلکه در بیش از 400 نقطه دیگر از ایران، دانشگاه آزاد تاسیس می شود.
ایشان همچنین در بحبوحه جنگ مسئله مترو را مطرح می کنند. اقبل از انقلاب سفرهای متعددی به کشورهای مختلف داشتند و علاوه بر توجه به مسائل تاریخ معاصر، به مسئله شهرسازی هم توجه زیادی داشتند.
این مسئله حاکی از آن است که به تمام جنبه های زندگی توجه فراوان
داشتند. در هیچ زمینه ای هم افراط نمی کردند. یعنی درعین اینکه وسایل آسایش و رفاه
را برای اعضای خانواده تامین می کردند، در زمینه کمک به محرومان و مستضعفان نیز
پیشقدم بودند. می توانم بگویم پول و ثروت ابزار فخر فروشی برایش نبوده بلکه وسیله
ای بوده تا به هدفش برسد. بعد از فوت ایشان علی رغم شایعات فراوان هیچ گونه مال و
ثروتی برای خود نیندوخته و حتی اموال شان بعد از انقلاب کمتر شده بود. حتی با وجود
انجام دقیق فرایض دینی و عبادی اما در زمینه مستحبات افراطی نمی کردند.
از خاطرات آقای هاشمی بر می آید که ایشان توجه ویژه ای به خانواده و رشد و پیشرفت فرزندانش داشته است. آیا رشد شما تابعی از جایگاه رسمی و قانونی علی الخصوص در بحث بهره مندی از رانت مرحوم هاشمی بوده است؟
فکر می کنم مسیر رشد وحرکت بنده براساس تخصص و تحصیلاتم بوده است، در اوج دفاع مقدس در حال تحصیل در دوره دکترا در پلی تکنیک مونترال و در رشته کامپوزیتها بودم که بدلیل آنکه رشته ام در صنایع موشکی کاربرد داشت، آیت الله هاشمی رفسنجانی توصیه کردند که برای کمک به کشور وصنایع موشکی تحصیلاتم را رها کنم و بازگردم که این اتفاق افتاد و پس از جنگ نیز علاوه بر صنایع موشکی در بازرسی ویژه ریاست جمهوری و دفترآیت الله هاشمی رفسنجانی، خدمت کردم و در دولت اصلاحات بدلیل تخصص وتجربه ای که در حوزه حمل ونقل ریلی و شرکت مترو داشتم بعنوان مدیرعامل متروی تهران از سوی وزیرکشور وقت منصوب شدم و تا زمان عضویت در شورای شهر تهران با رای مردم، مسئولیت حاکمیتی دیگری نداشتم.
آیا نسبت به واکنش افکار عمومی حساس بودند و آیا فرزندانشان را از فعالیتهای متعارف اقتصادی برحذر می داشتند؟
کار اقتصادی سالم را چه برای فرزندانش و چه برای دیگران مذموم نمی دانست. چیزی که برای ایشان مهم بود این بود که فعالیت اقتصادی باید سالم و در راستای رفاه جامعه باشد. تاکید می کرد نباید فعالیت اقتصادی در مسیر حوزه دولتی داشته باشیم. املاکی را از پدرش به ارث برده بودند که بیشتر در زمینه باغ پسته بود.
آیا بر فعالیتهای اقتصادی فرزندانش نظارت می کرد؟
ایشان مقداری زمین در قم داشتند که بیشتر آن را به طلاب
نیازمند خانه بخشیدند و بخشی از آنرا به
ما دادند، ما روی همان زمین ها ساخت و ساز کردیم و بعدا فروختیم. من خانه ام تهران
را از درآمد حاصله از فروش زمین های قم ساختم. لذا با فعالیت های اقتصادی سالم و
متوسط بدون شائبه ای مخالفت نمی کرد. کل شایعاتی که در مورد خانواده ما ایجاد شد
هیچ نکته ثابت شده ای در آن وجود ندارد و این شایعات بی اساس بیشتر برای استفاده
در رقابتهای سیاسی مطرح می شد.
آقای هاشمی طرحهای بزرگی همچون دانشگاه آزاد و مترو و فعالیتهای موشکی و هسته ای و ... داشتند. در بحث صنایع موشکی و نظامی که در خاطرات ایشان هم به نقش شما اشاره شده چه افق و دغدغه هایی داشتند؟
ایشان در تثبیت انقلاب نقش اساسی داشتند. در دوران جنگ نماینده امام در شورای عالی دفاع ملی بودند که امام (ره) فرماندهی جنگ را هم به ایشان واگذار کرده و جانشین فرمانده کل قوا بودند. در تکنولوژی جنگ اطلاعات فراوانی داشتند که صرفا به فعالیت های موشکی محدود نمی شد. من در سال 1365تازه از تحصیل به ایران برگشته بودم. غربی ها کمک های تجهیزاتی و نظامی فراوانی به عراق می کردند، اما ما می بایست خودمان تهیه می کردیم. لذا صنایع نظامی سپاه در کنار صنایع نظامی وزارت دفاع فعال شده بود. بنده هم در این بخش مشغول شدم. به یاد دارم در آن دوران استفاده از صنایع کشور برای تولید مهمات مسئله خیلی مهمی بود. تمام صنایع نظامی کشور توسط سپاه و کمک مرحوم هاشمی فعال شد و امکانات شان برای ساخت مهمات انبوه مورد استفاده قرار گرفتند. در بخش ساخت قایق های فیبرگلاس فعالیت های خوبی صورت گرفت. حتی در آن دوران اولین زیردریایی ساخته شد. ایشان تمامی موارد را رصد کرده و امکانات لازم تامین می کردند تا نتیجه خوبی حاصل شود. در واقع پایه های صنایع نظامی کشور در همان دوران طراحی شد. دید کامل و کافی از کشور داشتند. بهترین ویژگی اش این بود که اهل مطالعه بوده و گزارشات واصله را دقیقا مطالعه می کردند و هیچ وقت بدون مطالعه به سخنرانی نمی رفت. به نظر من اطلاعات وسیع و دقیقی از کشور داشتند طرح آمایش سرزمین در ذهنشان کاملا ترسیم شده بود. در زمینه صنایع برق، آب، پتروشیمی، فولاد و صنایع زیربنایی دغدغه های زیادی داشتند. از حوزه اجتماعی و فرهنگی غافل نبودند. روزنامه های روزنامه ایران و همشهری در دوران ایشان تاسیس شدند و مورد استقبال مردم قرار گرفتند.
با توجه به اینکه ایشان در زمینه مترو فعالیت داشتند و شما هم دوره ای مدیریت شرکت مترو را برعهده داشتید، اهتمامش نسبت به این طرح چگونه بود؟
این طرح اوایل انقلاب مسکوت مانده بود که با درایت آنرا در اوج جنگ مجددا مطرح کردند. اعتقادش این بود که در حین جنگ ما باید فعالیتهای پیمانکاری خود را آغاز کنیم تا مردم فکر نکنند ما برای آینده کشور و آنها برنامه ای نداریم. لذا طرح این گونه مسائل در خطبه های نماز جمعه در زمره درایت خاص ایشان بود. جنگ طولانی شده بود و مشکلات ترافیک و فاضلاب در شهرها وجود داشت. این مسائل را می دیدند و می گفتند نه تنها تهران به قطار و صنایع ریلی احتیاج دارد بلکه بقیه کلان شهرها هم باید این امکانات را داشته باشند. علی رغم این تلاش ها طرح مترو در دولت رای نیاورد و ایشان به عنوان رئیس مجلس در هیات دولت حضور یافت و ضرورت آن را تبیین کرد تا رای بیاورد. اگر برنامه ایشان درباره مترو به دقت پیگیری می شد، الان شاهد این حجم از ترافیک و آلودگی نبودیم. چرا که باید 400 کیلومتر مترو، 12 خط و 250 ایستگاه می ساختیم حال آنکه ما در حال حاضر یک سوم این امکانات را داریم.
ایشان چه گام های مهمی در این بخش برداشتند؟
به خاطر مخالفت هایی که با مترو وجود داشت به این طرح اعتبار دولتی ندادند. ایشان با هوشمندی که داشتند از طریق سیستم بانکی اعتبار برای مترو ایجاد و ساخت مترو را با وام بانکی آغاز کردند و گفتند مترو این ظرفیت را دارد که از قبل فروش املاک اطراف ایستگاه و تراکم ها اداری و تجاری اطراف ایستگاه، درآمد زایی کند. اما مسیری که ایشان برای مترو در ذهن داشتند در عمل چندان مورد توجه قرار نگرفت و مترو با مشکلات مالی زیادی مواجه شد و سرعت ساخت آن با کندی مواجه شد.
آن زمان شهرداران تابع دولت بودند. آیا سازو کاری که بتواند شهرداران را با این دید همراه کند، وجود نداشت؟
زمانی که این موضوع مطرح شد، شهردار تهران آقای کرباسچی بود و ایشان تحت فشار بودند که این کار را انجام دهند. اما شرکت مترو از شهرداری جدا بود با هم تعامل نمی کردند. شرکت مترو در وزارت کشور بود و کارخودش را انجام می داد زمانی که من مسئولیت مترو را برعهده گرفتم آنرا به شهرداری ملحق کردم.
کارنامه ایشان را در چه حوزه هایی قابل نقد و چه در حوزه هایی تکرار ناپذیر می دانید؟
اصولا آیت الله هاشمی رفسنجانی را در عین قابل نقد بودن، تکرار پذیر نمی دانم چرا ایشان بدلیل هوش خارق العاده، پشتکار و صبر بی نظیر واخلاق و عقلانیتی که داشتند و در موقعیت استثنایی که بعنوان معتمد امام خمینی قرار گرفتند توانستند بسیاری از اقدامات وطرحهایی را که شاید از شخص دیگری ساخته نبود، به انجام برسانند در عین حالی که ایشان معصوم نبودند و طبیعتا دچار خطاهایی شدند که حتی اگر خودشان مجددا در آن موقعیت قرار می گرفتند تجربه بهتری پیدا می کردند.
واکنش ایشان در برابر فشارهای سیاسی از ناحیه دوستان سابق چه در دوره اصلاح طلبان و چه در دوره اصولگرایان چگونه بود و وقتی که عملکرد دوستان سابقش را بر خلاف مصلحت و منافع کلان کشور می دید اما نفوذ کلام در آنها نداشت، چه می کرد؟
با افراط وتفریط مخالف بود و تندروی را به زیان کشور می دانست، طبیعتا در دو جناح سیاسی چهره های شاخصی بودند که با ایشان ارتباط داشتند ومشورت می گرفتند، حالا اگر به این مشورت ها عمل نمی کردند در مرحله اول خودشان آسیب می دیدند ودر مرحله بعد کشور و جامعه از این تندروی زیان می کرد، اما راه بهتری جز دادن فرصت برای تجربه اندوزی وجود ندارد و ایشان نصایح ومشورت های خود را ابراز می کردند اما عمل را به خود فرد واگذار می نمودند.
وقتی در انتخابات های متعدد رای می آورد و یا در برخی موارد رای نمی آورد چه واکنشی نشان می داد؟
بدلیل تجربیات سختی که در قبل و بعد انقلاب داشتند و حوادثی مانند ترورهای شهید بهشتی، مطهری، رجایی و باهنر یا رحلت امام خمینی را تجربه کرده بودند در برابر ناملایمات وحوادث بسیار صبور وشکیبا بودند، و در حوادثی نظیر رد صلاحیت ایشان در انتخابات ریاست جمهوری سال 1392 بسیار با سعه صدر و خویشتنداری برخورد کردند.
از چه میزان رفاه در منزل برخوردار بود؟
زندگی شخصی معمولی داشتند، در منزل معمولا غذایی ساده می خوردند وشام را اکثرا سبک و در حد سبزیجاتی نظیر کاهو صرف می کردند، برای انجام کارهای شخصی خود از کسی کمک نمی خواستند و وقت خود را صرف مطالعه، ورزش و فعالیتهای مفید می کردند.
آیا آمادگی و نوعی پیش بینی برای مرگ داشت آیا در اواخر سخن از فوت و مرگ می گفت؟
ایشان از ابتدای نهضت خودشان را برای مرگ وشهادت آماده کرده بودند وبرخی مواقع هم می گفتند که فکر نمی کردند تا بدین اندازه زندگی کنند، اما بدلیل آنکه قبل از رحلت ایشان ناراحتی وکسالت خاصی نداشتند این حادثه برای ما کاملا غیرمنتظره بود.
مهمترین میراث ایشان برای خانواده و جامعه چیست؟
مهمترین میراث ایشان، اندیشه و راهی است که ما می توانیم از آن به مکتب هاشمی یاد کنیم، عقلانیت و اعتدال و مفاهیمی است که ایشان موفق شدند آنها در سطح اداره جامعه آن را دربالاترین سطح عملیاتی کنند و این دستاورد بزرگی است، اگر این مسیر ادامه یابد و ما در مسیر اعتدال وعقلانیت حرکت کنیم می توانیم بگوییم راه ایشان را ادامه داده ایم.
انتهای گزارش
