فتح خرمشهر درخشان ترين صحنه جنگ

كليات: صحنه عمليات خوزستان با عرض بيش از سيصد كيلومتر و با توجه به وضعيت زمين به سه بخش يا منطقه نبرد مستقل تقسيم شد كه هر يك با موقعيت و ويژگي هاي خاص، هدف هاي استراتژيكي نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران را براي بيرون راندن متجاوز و در صورت لزوم ادامه عمليات، مشخص و معين مي كرد.
منطقه نبرد سوسنگرد و بستان (جبهه مياني) يا منطقه رابط بين دو جبهه شمالي و جنوبي خوزستان در عمليات طريق القدس (كربلا ۱) و منطقه نبرد غرب دزفول و شوش(جبهه شمالي) در عمليات فتح المبين (كربلا ۲) در ابعاد وسيع از لوث وجودنيروهاي متجاوز پاك گرديد.
سومين منطقه نبرد در صحنه عمليات خوزستان را منطقه استراتژيك جنوب غرب اهواز و خرمشهر (جبهه جنوبي) تشكيل داده كه تقريباً از آذرماه ۱۳۵۹ يعني سه ماه بعد از آغاز تجاوز عمومي و سراسري عراق مورد توجه نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران قرار گرفت. گرچه قبل از اين تاريخ چند تلاش محدود آفندي به منظور سد پيشروي دشمن، عقب راندن دشمن از مواضع متصرفي در نزديك اهواز و محدودساختن سر پل دشمن در شرق كارون اجرا شد ليكن به علت عدم اطلاع صحيح از وضعيت و مقدورات يگان هاي متجاوز تقريباً نتايجي حاصل نگرديد.
اولين اقدام آفندي نسبتاً گسترده با نام عمليات نصر در ۱۵ دي ماه ۱۳۵۹ به منظور بيرون راندن دشمن از مواضع كرخه كور و تصرف پادگان حميد اجرا شد و عليرغم موفقيت هاي اوليه و وصول سريع به هدف هاي مرحله يكم و انهدام يك تيپ مكانيزه عراقي، بر اثر پاتك هاي سنگين و سريع دشمن، عمليات به ناكامي انجاميد ولي نيروهاي خودي توانستند خط پدافندي در جنوب محوطه حميديه - سوسنگرد را تثبيت نمايند. همزمان با عمليات نصر، عمليات آفندي ديگر به نام توكل در ۲۰ دي ماه ۱۳۵۹ در منطقه سر پل دشمن در شرق كارون به منظور رفع محاصره آبادان اجرا شد كه نتيجه اي كلي از آن عايد نشده و وضع اين بخش از منطقه نبرد خوزستان به همان حالتي كه در ماه اول جنگ شكل گرفته بود باقي ماند.
از اقدامات عمده ديگري كه در منطقه غرب و جنوب اهواز تا قبل از اجراي عمليات بيت المقدس انجام گرفت، اجراي طرح «آب اندازي» مي باشد، طرح مذكور توسط سازمان آب و برق خوزستان زير نظر نيروهاي مسلح در دو منطقه شمال كرخه كور (جنوب محور حميديه - سوسنگرد) و جنوب غربي اهواز به مورد اجرا گذاشته شد و چون در طراحي و اجراي عمليات بيت المقدس موضوع آب اندازي عاملي قابل توجه و مؤثر از ويژگي هاي منطقه عمليات را تشكيل مي داد به شرح زير مورد بررسي قرار مي گيرد:
الف - منطقه شمال كرخه كور: در محلي به نام جرگه سيد علي بر روي رودخانه كرخه سدي احداث شد و از طريق يك كانال مصنوعي آب پشت سد ابتدا به منطقه شمال محور حميديه - سوسنگرد و سپس با حفر كانال هاي در زير جاده مذكور به جنوب آن هدايت گرديد.
اجراي طرح آب اندازي كه با صرف هزينه و تلاش بسيار صورت گرفت باعث شد مناطق وسيعي در جنوب جاده حميديه - سوسنگرد تا كرانه شمالي رودخانه كرخه كور و شمال هويزه زير آب رفته و نيروهاي دشمن لاجرم به كرانه جنوبي كرخه كور تغيير موضع دهند و در پاره اي نقاط مثل طراح كه به علت اندكي ارتفاع بيشتر زمين، به زير آب نرفت، عناصري از دشمن همچنان در آن باقي ماند ولي به هر صورت خطر قطع جاده حميديه - سوسنگرد و تهديد اهواز از اين سمت تا حدود زيادي برطرف و مواضع پدافندي لشگر ۱۶ زرهي قابل اطمينان بيشتر گرديد و اين لشگر توانست در پناه آب گرفتگي منطقه، تعدادي از يگان هاي خود را برداشت كرده و براي عمليات در غرب سوسنگرد وارد عمل نمايد.
ب - منطقه جنوب غرب اهواز: در محلي واقع در شمال اهواز آب رودخانه كارون بوسيله پمپاژ و از طريق يك كانال مصنوعي به جنوب غربي اهواز و به غرب جاده مرتفع اهواز - خرمشهر در داخل مواضع دشمن هدايت گرديد و با ايجاد سد خاكي كوچك ديگري در محل به نام چهار طاق واقع در انحناي رودخانه كرخه كور، آب اين رودخانه نيز به آن اضافه گرديد. طرح آب اندازي در منطقه جنوب غرب اهواز به منظور دستيابي به اهداف زير به اجرا گذاشته شد:
(۱) مجبور ساختن دشمن به تغيير موضع يگان هاي توپخانه اي كه از اين منطقه شهر اهواز را گلوله باران مي كردند.
(۲) عقب راندن نيروهاي دشمن ازمحور اهواز - خرمشهر.
(۳) قابل اطمينان ساختن مواضع پدافندي خودي در جنوب غربي اهواز با استفاده از مانع آبي و رفع تهديد تجاوز دشمن به اهواز از سمت مزبور.
نيروهاي عراقي در اين قسمت بر اثر جاري شدن آب تا حدودي عقب نشيني كردند ولي با استفاده از امكانات مهندسي قابل توجه، با احداث خاكريز و ايجاد سيل بند در جلوي مواضع خود و همچنين شكافتن جاده اهواز - خرمشهر در حوالي ايستگاه آب تيمور در سه نقطه و هر شكاف به عرض ۲۰ متر ، آب را به شرق جاده و در نتيجه مجدداً به داخل رودخانه كارون هدايت كردند كه اين عكس العمل دشمن اثرات زيادي را در بر داشت:
(۱) از توسعه منطقه آب گرفته در مواضع عراقي ها در جنوب اهواز جلوگيري شد.
(۲) منطقه آب گرفته وسيعي در منطقه عمومي پادگان حميد در غرب كارون بين نيروهاي خودي و عراقي ها به وجود آمد و بدين ترتيب حفاظت جناح شرقي دشمن در مقابل حملات احتمالي نيروهاي خودي به عقبه و مركز تداركاتي عراقي ها مستقر در منطقه عمومي جفير قابل اطمينان گرديد.
(۳) زمينه صرفه جويي در قوا را براي متجاوز فراهم ساخت.
به اين ترتيب اگر چه آب انداختن منطقه اهواز - خرمشهر همه نتايج مورد نظر را با توجه به عكس العمل دشمن به بار نياورد ليكن با توجه به مقدورات و توانايي هاي نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران در اواخر سال ۱۳۵۹ و اوايل سال ،۱۳۶۰ اجراي طرح آب اندازي به طور نسبي بيشتر به نفع نيروهاي خودي و كمكي به تحكيم مواضع، صرفه جويي در قوا و جلوگيري از پيشروي متجاوز به سوي اهواز بود. در اواسط سال ۱۳۶۰ كه نيروهاي خودي حالت آفندي به خود گرفتند دستور توقف در جاري ساختن آب به منطقه، به سازمان آب و برق خوزستان مجري طرح هاي يادشده ابلاغ گرديد و خشك كردن مناطق آب گرفته شده بيشتر مورد توجه قرار گرفت.
۲- وضعيت: طرح ريزي عملي طرح كربلا-۳ ازنهم فروردين ۱۳۶۱ و هنگامي كه نبرد فتح المبين (طرح عملياتي كربلا -۲) با سرعت غيرمنتظره اي به پايان موفقيت آميز و درخشان خود نزديك مي شد آغاز گرديد.
تدبير كلي: قبل از آنكه متجاوز از ضربه نبرد فتح به خود آمده و كمر راست كند و در زماني كوتاه تر از آنچه دشمن برآورد مي نمايد كه نيروهاي ما براي حمله بعدي آماده مي شوند، خيلي سريع براي آفند در جبهه اهواز - خرمشهر آماده شده و با هجوم سنگين بر دشمن و انهدام وي، سومين منطقه استراتژيك خوزستان را آزاد نمايند. لذا شايد بتوان گفت: كه اجراي سريع و غافلگيركننده طرح عمليات كربلا-۳ نوعي مرحله استفاده از موفقيت نبرد فتح المبين براي نيروهاي مسلح ما باشد كه با پيروزي هاي غرورآفرين ثامن الائمه، طريق القدس و فتح المبين آزموده شده، روحيه و توان تهاجمي شگرفي يافته بودند و مشاركت نيروهاي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي با ارتش جمهوري اسلامي ايران نتايج مثبت خود را در سركوبي متجاوز به اثبات رسانيده بود.
به طور خلاصه قبل از آغاز عمليات بيت المقدس منطقه عملياتي اهواز - خرمشهر به شكل مثلثي بود كه ضلع شرقي آن با حدود يكصد كيلومتر در امتداد رودخانه كارون ازخرمشهر تا آبادي مليحان واقع در بيست كيلومتري جنوب غربي اهواز و ضلع شمالي آن حدود شصت كيلومتر از مليحان در امتداد كرانه جنوبي رودخانه كرخه كور - هويزه - رودخانه نيسان تا هورالعظيم و وتر اين مثلث را نيز خط مرز دو كشور از محلي تلاقي رودخانه نيسان با هورالعظيم تا پاسگاه ژاندارمري حدود واقع در كرانه نهر خين به طول يكصد و پنجاه كيلومتر تشكيل مي داد. طرح و تدبير پدافندي نيروهاي متجاوز عراق از اين منطقه را مي توان به شرح زير مورد بحث و تجزيه و تحليل قرار داد:
الف - تدبير پدافند در بخش يكم (ضلع شمالي مثلث) شامل شرق هورالعظيم - ساحل رودخانه هاي نيسان و كرخه و ادامه خط دفاعي در حوالي آبادي مليحان و به طرف جنوب تا پادگان حميد: پدافند سرسختانه در اين جبهه با ايجاد استحكامات فشرده، بهره برداري از موانع هورالعظيم و مناطق آب گرفتگي، تهيه قدرت آتش زياد و تهيه احتياط هاي قوي براي انهدام رخنه هاي احتمالي با استقرار حداقل دو لشگر تقويت شده ۵ مكانيزه و ۶ زرهي.
ب- تدبير پدافند در بخش دوم شامل منطقه خرمشهر: پدافند سرسختانه از منطقه خرمشهر و جلوگيري از هرگونه تلاش نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران براي دستيابي به اين شهر با ايجاد استحكامات بسيار سنگين و متوالي (در عمق) در شرق و جنوب شهر خرمشهر به منظور خنثي كردن هر گونه تلاش عبور از رودخانه، احداث خاكريزهاي شرقي - غربي متوالي و موازي در شمال خرمشهر براي جلوگيري از هر گونه تلاش آفندي شمالي - جنوبي به طرف خرمشهر، ايجاد يك سلسله موانع ضد هوابرد و ميادين مين براي جلوگيري از هرگونه عمليات فرود چترباز، هوابرد و متحرك هوايي عمدتاً در غرب خرمشهر، ايجاد استحكامات بسيار زياد در داخل خرمشهر براي جنگ خانه به خانه در صورت وصول نيروهاي خودي به شهر خرمشهر.
پ- تدبير پدافند در بخش سوم (ضلع شرقي) در امتداد ساحل رودخانه كارون: با الهام از نظريه فيلسوف نظامي چين «سن تزو» و تاكتيسين هاي شرق كه مي گويند: «بگذاريد دشمن از رودخانه بگذرد ولي قبل از آنكه بتواند به طور كامل در ساحل دورانسجام پيدا كند عليه او عكس العمل نشان دهيد» نيروهاي عراقي ساحل رودخانه كارون در حد فاصل رودخانه تا جاده اهواز - خرمشهر را اشغال ننموده و به گسترش يگان هاي سبك تأميني و پوششي و اتكا به كاربرد احتياط هاي متحرك و غيرمتمركز عليه نيروهايي كه موفق به عبور از كارون مي شدند، بسنده نمودند به طوري كه لشگر سوم زرهي عراق با استقرار در سه محل مجزا در غرب جاده اهواز -خرمشهر عهده دار اين وظيفه بود.
اشتباه عظيم و خبط نظامي جبران ناپذير وغيرقابل تصور طراحان نظامي متجاوز در كاربرد تدبير پدافندي يادشده اين بود كه نمي دانستند يا نتوانستند يا غافل شدند كه بايد رودخانه را تحت مراقبت شديدو مداوم خود قرار دهند تا تلاش عبور از رودخانه را در كنترل داشته و بتوانند قبل از آنكه فرصت مناسب را از دست بدهند عكس العمل مؤثر نشان دهند.
آنچه را كه در زمينه تدبير پدافندي متجاوز در هر يك از سه بخش يادشده مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته بر اساس بررسي عكس العمل ها، فعاليت ها و اقدامات پدافندي دشمن انجام شده ۲- تسليم احتمالي رژيم عراق در پذيرش شرايط جمهوري اسلامي ايران براي خاتمه جنگ.
پ- اقتصادي:
۱- كاهش فشار مشكلات مهاجرين و آوارگان جنگي بر دولت با اسكان مجدد آنان در نواحي آزاد شده.
۲- ايجاد امكان مجدد فعاليت هاي كشاورزي و صنعتي در نواحي آزاد شده.
۳- توقف هزينه هاي جنگي در صورت تسليم عراق و خاتمه يافتن جنگ.
۳- آغاز عمليات: ۰۰۳۰ _ ۱۰ ارديبهشت ماه ،۱۳۶۱ پايان عمليات: ۵ خرداد ماه ،۱۳۶۱ مدت عمليات: ۲۶ روز.
۴- قرارگاه هدايت كننده: قرارگاه عملياتي كربلا (قرارگاه مشترك نيروي زميني ارتش جمهوري اسلامي ايران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامي).
۵- منطقه عملياتي: غرب اهواز، ساحل غربي رودخانه كارون از خرمشهر تا شلمچه و شمال طلائيه
۶- يگان هاي خودي (نيروهاي ارتش و سپاه پاسداران):
الف _ قرارگاه قدس:
۱- لشگر ۱۶ زرهي
۲- تيپ ۵۸ ذوالفقار
۳- لشگر ۱ سپاه پاسداران
ب _ قرارگاه فتح:
۱- لشگر ۹۲ زرهي
۲- تيپ ۵۵ هوابرد
۳- تيپ ۳۷ زرهي
۴- لشگر ۳ سپاه پاسداران
پ _ قرارگاه نصر:
۱- لشگر ۲۱ پياده
۲- لشگر ۲۳ نوهد
۳- لشگر ۵ سپاه پاسداران
ت _ در كنترل عملياتي قرارگاه كربلا:
۱- تيپ ۳ لشگر ۷۷ پياده
وگرنه هيچ گونه مدركي از دشمن در مورد چگونگي پدافند او از اين منطقه و برآورد متجاوز از راهكار نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران به دست نيامده است. با توجه به نكات بيان شده تلاش اصلي پدافندي نيروهاي عراقي در جناح شمالي، متمركز بوده و تلاش نيروهاي خودي در عبور از رودخانه كارون، از سوي دشمن يك تلاش فرعي برآورد گرديد و نتيجه اين برآورد متجاوز كمك شاياني بود در موفقيت نيروهاي مسلح ما كه درست برعكس برآورد دشمن عمل كرد و تك اصلي را در جناح شرقي دشمن طرح ريزي و اجرا نمود.
در مراحل شناسايي و از همان ابتداي طرح ريزي، موفقيت چنداني براي پيشروي نيروهاي ما با توجه به استحكامات پدافندي دشمن در كرانه كرخه كور و محدود بودن فضاي مانوري به علت وجود منطقه آب گرفتگي در اين بخش از منطقه عملياتي (ضلع شمالي) برآورد نمي گرديد و با شناسايي و انتخاب منطقه سرپل بزرگ در غرب كارون با مساحتي معادل هفتصد كيلومتر مربع (بيش از منطقه آزاد شده در نبرد طريق القدس) كه يكي از ويژگي هاي بسيار برجسته در طراحي عمليات بيت المقدس بوده و تحسين كارشناسان نظامي جهان را برانگيخته، تلاش اصلي آفند نيروهاي خودي در بخش شرقي و تلاش پشتيباني در بخش شمالي و به منظور درگير نگه داشتن متجاوز و سلب امكانات او در تقويت جناح شرقي و همچنين فريب او، متمركز گرديد. به طور كلي در منطقه مثلثي شكل كه تدابير پدافندي دشمن در آن تشريح شد و ابعاد و موقعيت آن بيانگر انهدام نيروهاي متجاوز عراقي و ترميم مرز بين المللي هدف استراتژيكي نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران در نبرد بيت المقدس را تشكيل مي داد.
منظورهاي اساسي از عمليات بيت المقدس عبارت بودند از:
الف _ نظامي:
۱- ادامه رزم بي امان عليه دشمن اشغالگر به منظور انهدام نيروهاي متجاوز و آزادسازي سرزمين هاي اشغالي در غرب رودخانه كارون.
۲- تأمين و يا تهديد بصره به منظور به دست آوردن مواضع قدرت نظامي.
۳- كاهش بيشتر توان رزمي و سلب ميل به جنگجويي از متجاوز با انهدام نيروهاي او در اين منطقه.
۴- باز پس گرفتن خرمشهر كه به صورت يك آرزو و هدف ملي - مذهبي درآمده بود.
۵- خارج كردن اهواز و ساير مناطق خوزستان در اين ناحيه از تيررس توپخانه دوربرد عراق.
ب _ سياسي:
۱- برآورد مي گرديد كه با تحميل شكست به عراق در اين منطقه و بويژه آزادسازي خرمشهر، رژيم صدام حسين از نظر سياسي و نظامي بي اعتبار و احتمالاً ساقط خواهد شد.
۷- يگان هاي دشمن:
الف _ لشگرهاي ۱۱ و ۱۵ پياده
ب _ لشگر ۵ مكانيزه
پ _ لشگرهاي ۳ ، ۶ ، ۹ و ۱۰ زرهي
ت _ تيپ گارد جمهوري
ث _ تيپ هاي نيروهاي مخصوص
ج _ تيپ ۱۰ زرهي
چ _ تيپ هاي مأموريت ويژه
ح _ بيش از ۱۰ تيپ پياده
۸- مأموريت: قرارگاه عملياتي كربلا در جنوب مأموريت دارد در ۳۰:۰۰ دهم ارديبهشت ماه ۱۳۶۰ به منظور انهدام نيروهاي دشمن در منطقه عمومي اهواز، غرب كارون تك نموده، خرمشهر و خط سبز را تأمين، سپس به منظور تأمين فضاي لازم جهت حفاظت از مرزها تك را ادامه داده ساحل شرقي اروندرود را تأمين و در منطقه پدافند نمايد.
۹- تدبير عمليات:
اين عمليات در چهار مرحله با قرارگاه هاي قدس، فتح و نصر مي بايست انجام گيرد.
مرحله يكم: همزمان با تك قرارگاه قدس در شمال و تأمين خاكريزهاي مقدم دشمن، به منظور ايجاد سرپل مناسب براي ادامه عمليات با قرارگاه فتح و نصر در مركز و جنوب منطقه عمليات با عبور از رودخانه كارون بست باختر تك نموده و خط سرپل را در غرب كارون تأمين مي نمايد.
مرحله دوم: پس از تأمين سرپل، قرارگاه هاي فتح و نصر آفند خود را به ترتيب براي تأمين مرز در منطقه محوله و آزادسازي خرمشهر و شلمچه ادامه مي دهد.
مرحله سوم: پس از تأمين خط مرز و آزادسازي خرمشهر، قرارگاه هاي فتح و نصر تك خود را به سمت باختر براي تأمين ساحل شرقي اروند و پل تنومه ادامه داده و قرارگاه قدس به منظور تأمين پل نشوه بنا به دستور تك مي نمايد.
مرحله چهارم: با تأمين ساحل شرقي اروند، يگان هاي تابعه قرارگاه كربلا در منطقه پدافند مي نمايند.
۱۰- نتيجه:
الف_ عملياتي: آزادسازي حدود ۵۴۰۰ كيلومتر مربع از اراضي اشغالي، ترميم خط مرز از شلمچه تا شمال طلاييه، خرمشهر پس از ۲۰ ماه اشغال و اسارت آزاد گرديد، پادگان حميد و جاده اهواز _ خرمشهر آزاد گرديد. انهدام كامل ۲ لشگر عراق و آسيب رساندن به ۶ لشگر دشمن به ميزان ۲۰ تا ۶۰ درصد.
ب_ تلفات پرسنلي دشمن: كشته و زخمي بيش از ۱۶۰۰۰ نفر، اسير ۱۷۴۹۹ نفر
پ- ضايعات لجستيكي دشمن: انهدام ۵۵۰ دستگاه تانك و نفربر، ۵۰ دستگاه خودرو، ده ها عراده توپ، مقادير زيادي جنگ افزار و مهمات، سرنگوني ۵۳ فروند هواپيما و ۳ هلي كوپتر.

نويسنده: محمد علي زاده

در همین زمینه در نوید شاهد بخوانید: