بررسي صفات بارز شهداي ديني و ملي از نظر دانش آموزان مدارس راهنمايي شاهد و عادي شهر شيراز

مقدمه
دنياي معاصر با بحراني عظيم تحت عنوان بحران ارزشها مواجه شده است. بحراني كه بواسطة دور ماندن از ارزشهاي بشري ، الهي و ديني پديد آمده است. به همين جهت يكي از دغدغه هاي مهم متفكران بشردوست در دنياي جديد ، ترويج ارزشهاي انساني در عرصة دنياي كنوني مي باشد. يكي از ارزشهاي مهم بشري كه از ديرباز مورد توجه اديان و ملل مختلف قرار گرفته است، ايثار و شهادت مي باشد. اين موضوع در سطح وسيع در ادبيات و تاريخ و فرهنگ اساطير ملي و مذهبي ايران ديده مي شود و دفاع مقدس با بروز جنگ تحميلي از سوي عراق به جمهوري اسلامي ايران ، منجر به رواج مفاهيم ارزشي از قبيل فرهنگ ايثار و شهادت جايگاه ويژه اي در ميان مردم بويژه نوجوانان و جوانان شد و حفظ و پاسداري از ارزشهائي كه حاصل خون صدهاهزار شهيد و ايثار گراست ، تبديل به يكي از دغدغه هاي اصلي نهادهاي مختلف ، از جمله آموزش و پرورش گرديد. ذبيح (1380) مي گويد : فرهنگ از عناصر مهمي است كه جوامع را جهت مي دهد و انحراف يا اعتلاي جوامع منوط به آن است. از بدو خلقت نيز براي حق باوران فرهنگ غني و مبتني بر وحي و عقل سليم ارائه شده است. هر فرهنگي مكانيزم هاي دفاعي مخصوص به خود دارد. فرهنگ ديني نيز براي اعتلا و سربلندي خويش متضمن بهترين سيستم ها و مكانيزم هاست كه موجب سربلندي و اقتدار آن مي شود. از جمله، فرهنگ شهادت طلبي و ايثار كه از زيرمجموعه هاي فرهنگ ديني است، از بهترين و قوي ترين مكانيزم ها در اين راستا است.
گروسي (1385) معتقد است كه اصولا برپايي جمهوري اسلامي ايران، مبتني بر ايثار و ايثارگري بوده است. وي مي گويد يكي از عواملي كه برخي از جوانان را نسبت به حال و آينده بي تفاوت كرده، ضعف فرهنگ ايثار و ايثارگري در سياست است. و در همان منبع گروسي (1385) اشاره مي كند كه جايگاهي كه امروز مردم ايران به عنوان مردمي مستقل، در جهان كسب كرده اند ، نتيجة ايثارگريهاي جوانان ايراني است. وي مي گويد به قطع يقين دين اسلام و همه اصول حاكم بر اين دين كه از جمله آنها فرهنگ ايثار مي باشد، تمامي ابعاد زندگي فردي و اجتماعي انسان ها را دربرگرفته است. بقا و سلامت اجتماعي شهروندان و اجتماع در عمل به اصول و تعاليم الهي مي باشد، فرهنگ ايثار و شهادت كه ملهم به مفاهيم نوراني اسلام است موجبات تحول و تقرب انسان ها را فراهم مي سازد. و يا شريعتمداري (1369) جهاد در راه خدا را يكي از مهمترين شيوه هاي تربيت اسلامي مي داند و مي گويد جهاد در راه خدا كه همان راه كمال انساني ، راه حكمت ، راه عدالت و راه ايثار و از خودگذشتگي است، از اركان اصلي اسلام مي باشد.
عليرغم تاكيدهايي كه كلية مسئولين كشوري و صاحب نظران تربيتي متعهد به ارزشهاي اسلامي و انقلابي در سخنان و نوشته هاي خود بر حساسيت مسئلة حفظ ارزشها بويژه ارزشهاي مبتني بر فرهنگ ايثار و شهادت انجام مي دهند، به نظر مي رسد كه نوجوانان ، كساني كه دوران انقلاب و دفاع مقدس را درك نكرده اند، آن طور كه بايد و شايد تحت تاثير اين فرهنگ قرار ندارند. در اين رابطه روزنامة كيهان شمارة 7 خرداد 1385 در مطلبي تحت عنوان غربت الگوهاي پاك ايران زمين آورده است كه برابر تحقيقات انجام شده ، متاسفانه شناخت بخش قابل توجهي از دانشجويان نسبت به تاريخ دفاع مقدس، رضايت بخش نبوده و بسيار اجمالي است . اين مسئله به هنگام مواجهه اين قشر با رخدادهاي سياسي و اجتماعي ممكن است موجبات آسيب پذيري آنان را فراهم سازد. در ادامة مطلب مذكور از قول يك استاد دانشگاه آمده است كه اگر دانشجو در دوران دانش آموزي با مقولة دفاع مقدس آشنا نشده باشد، به سختي مي تواند با اين مقوله در دانشگاه ارتباط برقرار كند. كودكي بهترين دوران الگوپذيري و يادگيري است. دوران نوجواني هم هنگام رشد شخصيت است. پس بايد كار را از اين دو مقطع سني آغاز كرد. مي توان از علائق دبستانيها، راهنمايي ها و دبيرستانيها ، با نظر سنجي مطلع شد و در بارة گنجاندن مطالبي در بارة شهدا، متناسب با فهم دانش آموزان در ترويج فرهنگ جهاد و شهادت كارهاي ماندگاري انجام داد. در همين راستا اين مقاله با استفاده از يافته هاي يك تحقيق ميداني ، نخست به بررسي ميزان شناسايي شهداي مطرح ديني و ملي از سوي دانش آموزان دختر و پسر مدارس راهنمايي شاهد و عادي نواحي يك و دو آموزش و پرورش شيراز پرداخته است و سپس علت محبوبيت شهداي مذكور را مورد كنكاش قرار داده است.

بيان مسئله
مهمترين سرماية هر ملت ، نوجوانان آن كشور است. طرز فكر، نگرش و روحية نوجوانان هر مرزوبوم تعيين كنندة خط مشي آتي كشور خواهد بود. نوجوان اگر درست تربيت شود و پايه هاي فكري مستحكم و صحيحي داشته باشد، در آينده تبديل به جواني مفيد به حال خود ، خانواده و كشورش خواهد شد و برعكس اگر در دوران نوجواني فرد از پايه هاي سست فكري و عقايد نادرست برخوردار باشد، به جواني متزلزل ، بي هويت و سربار اجتماع مبدل خواهد شد.
دشواريها و پيچيدگيهاي دوران نوجواني بيشتر از هردوران ديگري است. زيرا در اين دوره نوجوان به طرز ناگهاني با جهشي فكري و عاطفي خود را از دوران كودكي جدا مي كند و به دنبال هويت جديد خود مي گردد. سادات (1372) از حضرت علي عليه السلام در باب اهميت اين دوران نقل مي كند: “دل نوجوان مانند زمين خالي از گياه و درخت است كه هر بذري در آن افشانده شود، مي پذيرد و در خود مي پرورد. سادات(1372)معتقد است كه نوجواني يعني از 12 تا 18 سالگي دشوارترين دوران حيات انسان از لحاظ تربيتي است و اغلب در همين دوره است كه فرد يا از دست مي رود و يا در مسير سعادت گام مي نهد.
صاحب نظران بسياري از جمله باقري (1382) ، به پژوه (1378) ، قاضي (1382) و حسن نژاد (1384) الگوپذيري را يكي از مهمترين و بارزترين خصوصيات دوران نوجواني مي دانند. با توجه به اين مطلب مي توان گفت دوران نوجواني يكي از بهترين فرصتها براي انتقال مفاهيم ارزشي از قبيل فرهنگ ايثار و شهادت از طريق الگوپذيري در افراد مي باشد. البته در مورد اين شيوه مباحثاتي در ميان صاحب نظران جاري است. از جمله حاجي ده آبادي (1380) مي گويد در تربيت ديني كه پيامها و مقاصد و اهداف تربيتي چندان ملموس و محسوس نيستند، استفاده از روش الگويي ، بسيار حائز اهميت است. امامت در آموزه هاي ديني در واقع تبلور استفاده از روش الگويي است، چه امام كسي است كه خود بيش و پيش از ديگران بايسته هاي تربيتي را فراگرفته و آنها را دروني كرده و در رفتار و كردار خود متجلي ساخته است و به همين جهت شايستة اقتدا قرار گرفته است. توجه به اين بعد تربيتي امامت است كه ضرورت امام شناسي و ترسيم ويژگيهاي شخصيتي پيشوايان ديني و تبيين سيرة عملي ايشان را بيشتر هويدا مي سازد. با اين همه استفاده از روش الگويي در تربيت ديني ، به ويژه براي مردم عصر غيبت، آسان نيست، زيرا در اين دوران الگوي عيني امام معصوم وجود ندارد. لذا در اين دوران ارائه الگو جاي خود را به اسوه پردازي مي دهد.
همچنين سعيدي رضواني و كياني نژاد (1382) مي گويند از نظر برخي صاحب نظران ، چنانچه در معرفي معصومان به گونه اي عمل شود كه فقط بر صفات عالية ايشان تاكيد شود و بخصوص مواردي كه از دسترس افراد عادل (غيرمعصوم) خارج است ، مطرح گردند، اين احتمال بوجود مي آيد كه متربيان به معصومان به عنوان چهره ةاي فراانساني و بسيار والا و قدسي بنگرند ولي از الگوگيري از ايشان غفلت نمايند. يعني اين يادگيري ناخواسته پديد آيد كه ائمه اطهار، رهبراني والا هستند كه وظيفة ما تنها ذكر مناقب آنهاست و نه الگوگيري از آنها و گاه الگوهاي ديني را آنچنان شخصيت پردازي مي كنند كه گويي آنان از جنس غير بشرند و آنچنان آنها را ماورايي و ملكوتي مي كنند كه هيچ كس را توان همانندسازي و دسترسي به آنان نيست.
در همين رابطه انصاري (1382) نيز معتقد است كه يكي از رويكردهاي تربيت ديني ، الگودهي است و از جمله مشكلات اساسي تربيت ديني در عصر حاضر، كمبود يا نبود الگوها يا عدم توان در الگوسازي و الگو شناسي است. وي توصيه مي كند به جاي آنكه الگوها را به صورت مبهم و دست نيافتني جلوه گر كنيم، آنها را تعريف و معنا ببخشيم و به معرفي آنها بپردازيم.
خنيفر (1378) در همين رابطه مي گويد الگوهايي كه امروزه به دانش آموزان عرضه مي شود بايد غني و سرشار و متناسب با فرهنگ غالب جامعه باشد. اگر دانش آموز احساس كند كه مطابق با زمانه اش نيست و نمي تواند همپاي همگان در مطالب مورد علاقة آنان شركت كند ، براي او مشكل آفرين خواهد بود و او را نسبت به خود بي اعتماد مي سازد.
با توجه به مطالب فوق به نظر مي رسد كه روش اسوه پردازي از جمله روشهايي است كه مي تواند در ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در نوجوانان سودمند واقع شود. حال مسئله اين است كه اولا نوجوانان تا چه حد با شهداي مذهبي و ملي آشنايي دارند و با توجه به روحيات نوجوانان چگونه بايد اسوه ها را به آنان معرفي كرد تا فرهنگ و منش غالب آنها يعني شهادت طلبي و ايثار در نوجوانان گسترش يابد.

ايثار
در مورد مفهوم و واژة ايثار آثار و آراء متعددي بررسي شد. از جمله رضاپور (1385) در شرح ايثار مي گويد :ايثار، حبل المتين تعالي است، مسيري است كه طي كردن آن علي رغم دشواري و توام با دغدغه و وسوسه بسيار، در صادقانه تقديم داشتن آنچه كه در مالكيت فرد است و مقدم دانستن ارزشها و تغيير دادن آن ها از ارزش مادي به ارزش معنوي و معنايي، شهد شيرينش كام دلبستگان را سيراب مي سازد و لحظه هاي پر حلاوت آن را با همه دنيا عوض نمي كنند چرا كه ايثار، نپرداختن به تعلقات مادي و دل كندن از وابستگي ها ي گذرا و پيوستن به ذات نامتناهي است كه به دست آوردن جوار رحمتش آرزوي همه صالحين عالم بوده و هست. خود نديدن و ديگران را ارجح دانستن چندان آسان هم نيست اما ناممكن نيست، چنان كه از اوان خداپرستي در طينت پاك انسانها خالق توانا و قادر در سرشت انسانها به وديعه گذارده، برخي از آن بهره وافري مي برند. يا قدرتي (1385) مي گويد ايثار عبارت است از در طبق اخلاص قرار دادن همه نعمت هاي مادي و معنوي، جهت رشد جامعه، بدون انتظار كوچكترين چشمداشت.

شهادت
واژة شهادت مصدري است از ريشة شهد به معناي حاضر بودن و گواه بودن و در مقابل عالم غيب قرار دارد. در اصطلاح شهادت قتل در راه خدا محسوب مي شود. (معلوف 1980)
كشته شدن به هر نحوي در راه خوا و براي رضاي او ، مقدس و ارجمند است و هنگامي كه كسي جان خود را براي هدفي مقدس و انساني كه خشنودي خدا را در پي داشته باشد ، فدا مي كند، و با نثار جان خود ، اين چنين مرگي را مي پذيرد ، به شهادت رسيده است. به كسي كه در راه خدا كشته مي شود، شهيد مي گويند. (نيري و خيرانديش 1384)
در اسلام كشته شدن آگاهانه و انتخاب گرايانه در راه آرماني مقدس و پاك كه به تغبير قرآن «في سبيل الله» ناميده مي شود ، شهادت نام دارد و كسي كه به چنين مقامي دست يابد، شهيد است. (شهادت ، شريعتي 1357)
در سايت اينترنتي answers.com در بيان معناي واژة Martyr كه معادل شهيد در فارسي است آمده : كسي كه رنج مردن را مي پذيرد تا ارزشهاي مذهبي خود را حفظ كند.
مراجعه به متون مذهبي نشان مي دهد كه در كلام الله مجيد ، سورة مريم آيه 41و 56. يوسف آيه 46 و 8 نحل آيه 84 و 9. نساء آيه و 41 و 69، مائده آيه 117 زمر آيه 69 واژة شهداء ، بيشتر در كنار واژة صديقين آمده است و به معنايي كه در زبان فارسي آمده است ، نمي باشد. البته اين واژه در كلام الهي ، به كساني اطلاق مي شود كه ارج و قرب زيادي دارند ولي منظور كساني نيست كه در راه خدا كشته شده باشند. بررسي واژه شهادت در قرآن نشان مي دهد كه شهادت از نوع گواهي دادن و اقرار كردن تبيين شده است و جايگاه شهيد در قرآن با عناوين زنده بودن شهيد، شهادت يك معامله بزرگ ، درجات مجاهدان و ... تفسير و تبيين شده است.
ظاهرا اولين بار لفظ شهيد توسط پيامبر اكرم در مورد ياسر و سميه والدين عمار ياسر صحابي بزرگ پيامبر كه اولين كشته شدگان راه دين اسلام بودند اطلاق شده است و پس از آنان به صورت بارز حمزه عموي پيامبر كه در جنگ احد كشته شد از سوي ايشان به لقب سيد الشهداء نائل آمد.
پيامبر نيز اين چنين انساني را بهترين مردم مي داند و مي فرمايد: «بهترين مردم كسي است كه نفس خود را در راه خدا نگه داشته و با دشمنانش جهاد مي كند و خواهان مرگ و يا كشته شدن در ميدان جنگ است.» حر عاملي 224 ، نقل از نيري و خيرانديش 1384»
نصرتي (1380) به بررسي مفهوم شهادت در طول تاريخ و اديان مي پردازد و مي گويد در فرهنگ يونان باستان آمده است شهادت عملي سياسي است در جهت بسط و دوام و بقاي گروه، البته هر شهادتي، فداكاري و قرباني شدن را به همراه دارد ولي هر قرباني و فداكاري شهادت نيست. عمدتاً شهادت عملي براي به دست آوردن اميال ايدئولوژيكي است. شهادت روابط گروهي را سياسي مي كند. فرهنگ هاي مختلف شهادت را به عنوان حركت براي مبارزه با شيطان تلقي مي كنند. اما مسيحيت نگاه ويژه اي به شهادت دارد. ماكس وبر از شهادت به عنوان رسيدن به روح مطلق ياد مي كند و معتقد است شهادت طلبي مي تواند نشأت گرفته از شخصيت افراد باشد. شهادت يك مساله سياسي است كه در تعيين نيرو بين دو گروه تأثيري ندارد.
شهيد و شهادت در نظر يهوديان به اندازه نفعي است كه از آن مي برند و اين نفع يا بيروني و در ميدان است و يا به صورت زيادي زراعت و محصول. پس طبق پاره اي از مستندات شهادت از تفكر يهود دور است. البته با رجوع به قرآن به مواردي برخورد مي كنيم كه در بين يهود، اسم خود را درليست بلند شهدا ثبت كرده اند.(مثل ساحران فرعون) و اين نشان مي دهد در عقيده يهوديت واقعي ايمان به شهادت و گرامي داشتن شهيد وجود داشته، اگر تحريفي درآن وارد نكرده باشند و مقام شهيد قبل از تحريف جايگاه والايي داشته است.
در عهد جديد، شهادت كيفيتي كاملاً مذهبي مي ابد. در نظر مسيحيان جهاد آمادگي براي مرگ دردناك به خاطر ايمان است. (همان منبع) همچنين در سايت اينترنتي wikipedia آمده است كه امروزه به كساني كه مرگشان ، خدمتي به يك جنبش عقيدتي يا سياسي مي كند ، شهيد مي گويند ، از جمله مهاتما گاندي، مارتين لوتركينگ ، جان براون، ارنستو چه گوارا ، پاتريس لومومبا و كساني كه عمليات انتحاري بر عليه اسرائيل انجام مي دهند.
در اساطير و فرهنگ اصيل ايراني ، پس از تاكيد بر خداشناسي و دينداري به مفهوم قهرماني و دلاوري در ميدان جنگ و اظهار شهامت اهميت فراوان داده شده است. در شاهنامه فردوسي كه يكي از حماسه سراييهاي بزرگ جهان به شمار مي رود، قهرماني تنها محدود به دلاوري در ميدان جنگ نيست ، خردمندي هم لازمة قهرماني برشمارده شده است. از همين روست كه در وجود رستم ، كيخسرو و ديگران ، پيوسته دانايي با دلاوري آميخته است. (زرين كوب ص175 به نقل از محمدي 1384)
از سوي ديگر بر مبناي حماسه هاي شاهنامه ، مهمترين رسالت پهلوان اين است كه انتقام مرگ هم رزم خود را بگيرد و نام ايران را زنده كند. اگرچه ايراني با نوعي سياست و محافظه كاري خاص ، مي كوشيده از گرد بلا خود را برهاند ، اما هنگام جنگ و نبرد ، هرگز تسليم نمي شده و زير بار زور نمي رفته است. شاهنامه فردوسي بزرگترين اثري است كه در آن نبرد خير و شر ، به اشكال و گونه ةاي مختلف تكرار مي شود و صفاتي همانند سخاوت ، شجاعت ، داد و راستي و نام آوري از مولفه هاي بينش خير محسوب مي گردند. (رستگار فسايي و اثني عشري 1384)

فرهنگ ايثار و شهادت
صيقلاني (1375) فرهنگ ايثار و شهادت از ويژگي هاي اديان الهي به ويژه دين مقدس اسلام مي داند .وي مي گويد اساسا ايثار و فداكاري و از خود گذشتگي فقط در منطق اديان الهي معنا و مفهوم پيدا مي كند.منطقي كه جهان را منحصر به عالم طبيعت ميداند و عالم غيب و حساب و كتاب و قيامت را انكار مي كند دليلي ندارد پيروان خود را به ايثار و از خود گذشتگي فرا بخواند.هيچ مكتب مادي نمي تواند پيروان خود را بي آنكه انتظار متقابلي ازديگري داشته باشد به فداكاري دعوت كند.زيرا معيار ميزان و معيار نفع خويش است و بس. ايثار و از جان گذشتگي تنها در مكاتبي قابل توجيه است كه فرا از زندگي در اين دنيااعتقادبه زندگي جاويدان در آخرت نيز در آن مطرح باشد. در ماهنامة ياد ياران (1385) ضمن برشماري اوصاف و آثار شهيد و شهادت ذكر شده است كه بايد حق شهيدان را آنگونه كه شايستة آنهاست به جاي آوريم و توضيح داده شده كه اداي صحيح و كامل اين حق ، مستلزم آن است كه :
1ـ فرهنگ شهادت و ارزش مجاهدت در راه خدا را براي همه تبيين كنيم.
2ـ اهداف شهيدان را اصالت بخشيده و عمل آنان را تشويق و تقديس كنيم.
3ـ فضا را از احترام به شهادت، شهيد و خانواده هاي شهدا آكنده سازيم.
قدرتي (1385) در مورد راههاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در ميان جوانان مي گويد چاپ خاطرات، پخش فيلم هاي مستند از عظمت رزمندگان اسلام و استفاده از كليه ظرفيت هاي هنري، ادبي و رسانه اي كشور از مهمترين ابزار پيوند مي باشند.
وي در مورد ارزش اين كار اظهار مي دارد :معرفي آن عشقي كه در ايثارگر ممتاز باعث تلاش و حركت او شده به نسل جوان بسيار باارزش است و همواره نسل جوان به دنبال الگوگيري از بزرگان ايثار و شهادت است.
رستمي (1382) مي گويد در اسلام ارزش ايثار و شهادت در بالاترين حد قراردارد. در گفتار ائمه معصومين ع و قرآن كريم از شهدا به عنوان گرامي ترين افراد ياد شده و شهادت حركت ارزشمندي است كه نتايج ارزشمند و اثر بخش آن همواره در جامعه جاري است و اگر فداكاري، ايثار و جانبازي شهدا نبود اسلام زنده نمي ماند و امنيت جامعه از ميان مي رفت. بنابراين بر همه واجب است از خون شهدا پاسداري كنند و ياد و نام آنان را زنده نگه دارند. در اين ميان آشنايي نسل سوم كه شاهد ايثار و از جان گذشتگي شهدا نبوده اند، با فرهنگ ايثار و شهادت اهميت فراواني دارد
با توجه به اينكه شماري از شهداي مذهبي، به دليل محبوبيت و مطرح بودن زياد در سطح اجتماع و آيينهاي مذهبي از يكسو و تعدادي از شهداي ملي ، به دلايل مختلف ، از جمله معرفي در كتب درسي، در ميان طيف وسيعي از مردم شناخته شده هستند و داراي محبوبيت مي باشند. همانطور كه گفته شد ، ميزان شناخت دانش آموزان دورة راهنمايي مدارس شاهد وعادي شهر شيراز نسبت به اين شهدا مورد سنجش قرار گرفت و سپس از آنان خواسته شد صفت بارز شهيد مورد نظر را كه علت محبوبيت او به شمار مي رود ، مشخص كند. براي انتخاب صفات بارز نخست كنكاشي در خصوصيات شهداي مورد نظر انجام شد كه نتايج به اين شرح بدست آمد:
كشاورزي (1385) در سايت اينترنتي سراج از قول اقبال لاهوري، پس از بحثي در مورد انسان كامل، علي  را نمونة يك انسان كامل مي نامد و صفات بارز او را شجاعت، جنگاوري و در عين حال داشتن روح لطيف و عرفاني، خلوص در راه خدا، دينداري، از جان گذشتن در راه اسلام و پيامبر، تعهد اجتماعي، ساده زيستي، مهرباني درد مردم داشتن اعلام كرده است. همچنين مطهري (1359) در كتاب انسان كامل، علي  را جامع همة ارزشهاي انساني و اسلامي ونمونة يك انسان كامل مي داند. وي صفاتي از قبيل جنگاوري، عرفان، شجاعت، از خود گذشتن، فصاحت كلام، علم، مروت و مردانگي، عبادت، شهادت طلبي، گذشت از مجرم، خوشرويي ، يتيم نوازي، عشق بي حد و حصر به خدا و رسول ، حكمت ، تسلط بر نفس ، آزادگي، آگاهي، تعهد، مسئوليت را براي اين انسان كامل ذكر كرده است.
منابع بسيار زيادي در مورد صفات امام حسين  وجود دارند. اين صفات در ميان ايشان و ساير شهداي معصوم مشترك است ولي صفتي كه بيشتر از همه در مورد امام حسين  بكار مي رود مظلوميت و از جان گذشتن است.
در سايت اينترنتي صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران 23 سپتامبر 2006 زندگينامه و شهادت حضرت عباس ابن علي سلام الله عليه درج شده است. از جمله صفاتي كه براي آن حضرت برشمارده شده است، مي توان از شرافت خانوادگي ، شجاعت موروثي، وفاداري، عالم بودن و فقاهت، عدالت، تقوا، ايثار و از خود گذشتگي، گذشتن از جان و مال و خاندان، انسانيت، مهرباني، نجابت، نفس پاك و خوش اخلاقي نام برد. همچنين مرور ساير منابع در مورد ايشان نشان داد كه علاوه بر فضايلي كه بر شمارده شد، به كرات از زيبايي چهره و اندام حصرت عباس ياد شده است و تصريح شده كه به همين دليل به ايشان لقب ماه خاندان هاشمي (قمر بني هاشم) داده شده است.
محدثي(1380) مهمترين صفت و مشخصة حضرت حمزه سيد الشهداء را شجاعت ايشان مي دانسته كه زبانزد همگي بوده ، وي همچنين در كتاب خود از جنگاوري، از جان گذشتن، قدرت زياد بدني و ايمان به خدا به عنوان ديگر صفات مشخصة حضرت حمزه نام برده است.
از ميان شهداي ملي ، تعدادي از آنان براي طرح در تحقيق انتخاب شدند و علت اين انتخابها به اين شرح بود:شهيد دستغيب و شهيد دوران ، اهل و ساكن شيراز بودند و در مورد اين دو شهيد تبليغات خوبي در سطح شهر انجام مي شود. شهيد فهميده نوجواني هم سن افراد نمونة تحقيق بود و مثل شهيد چمران و شهيد تندگويان ، در كتب درسي دورة راهنمايي از وي نام برده شده است. بررسي صفات بارز اين شهيدان به اين شرح انجام شد:
كاظميان (1383) در شمارة 28 تير روزنامة كيهان ، زندگينامة شهيد عباس دوران را به تفصيل شرح داده است. مطالعة اين مطلب نشان مي دهد كه صفات بارز شهيد عباس دوران از ديد نزديكان وي عبارت بوده است از : ممتاز بودن از نظر علمي و تحصيلي، دينداري، از جان گذشتن، شجاعت و جنگاوري
دريابار(1383) زندگينامة شهيد تندگويان را در سالگرد انتقال پيكر اين شهيد به ايران منتشر نموده است. مرور اين مطلب به همراه مطالعة مصاحبة برهاني اشكوري (1384) همسر شهيد ، نشان مي دهد كه شهيد تندگويان ، از قشر محروم و مذهبي برخاسته بوده و از خصوصيات اخلاقي او ، ساده زيستي، مردم گرايي، دينداري، شجاعت، مبارزه طلبي، خوشرويي، از جان گذشتن، هوش و ذكاوت تحصيلي، مي باشد.
خبرگزاري مهر در هفتم مرداد ماه 1383، در مطلبي با عنوان بررسي حيات پربار شهيد مصطفي چمران زندگينامة كامل وي را منتشر نموده است. مطالعة اين منبع جامع نشان مي دهد كه خصوصيات بارز شهيد چمران از ديد اطرافيان نزديك وي عبارت بوده است ازشجاعت، جنگاوري، برخاستن از قشر محروم، هوش و ذكاوت و ممتاز بودن در تمام دوران تحصيل، دينداري از اوان كودكي، انقلابي بودن و مبارزه با استكبار ، ساده زيستي ، مردم گرايي ،ايمان و در نظر داشتن رضاي خدا ، از خود گذشتگي ، از جان گذشتن، فروتني
همچنين به گزارش خبرگزاري ايرنا 30/3/1385:حداد عادل ، در مراسم گراميداشت شهيد مصطفي چمران در حسينية ارشاد ضمن برشماري صفات بارز اين شهيد از جمله لطافت روح، عرفان ، هنرمند بودن و درعين حال شجاعت و جنگاوري خواستار ساخت فيلم براي معرفي وي به نسل جوان شد.
خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران واحد قم ، در مطلبي با عنوان شهيد دستغيب ، مظلوميتي به وسعت تاريخ ، در زندگينامه و سوگوارة شهيد دستغيب ، وي را فردي برخاسته از خاندان مذهبي، باهوش و داراي ذكاوت علمي ، داراي خلوص نيت، ساده زيست ، مردم گراي ، ديندار، مبارزه جو ، داراي روحية خدمت به خلق ،پاك و ساده و داراي جذابيت در رفتار و گفتارو گرايش به عرفان معرفي نموده است.
سايت تبيان (1385) محمد حسين فهميده را نوجواني برخاسته از قشر محروم و مذهبي، شجاع و از جان گذشته، مذهبي، خوشرو و خوش برخورد، عامل به احكام اسلام در حالي كه بر او واجب نبوده، فعال و جنگاور معرفي كرده است. همچنين در سايت اينترنتي صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران فهميدگي، فداكاري، مقاومت ، ممتاز بودن در مدرسه و غيره از جمله صفات شهيد فهميده ذكر شده است.

روش پژوهش:
آزمودنيها:
نمونه تحقيق شامل 190 دانش آموز (95 دختر و 95 پسر) مدارس راهنمايي نواحي يك و دو آموزش و پرورش شهر شيراز بودند كه از اين تعداد 95دانش آموز در مدارس شاهد و 95دانش آموز ديگر در مدارس غير شاهد مشغول به تحصيل بودند كه به روش نمونه هاي در دسترس انتخاب شدند.

ابزار:
ابزار پژوهش يك ابزار محقق ساخته بود كه بخش اول آن شامل اطلاعات دموگرافيك بود و در بخش دوم از دانش آموزان خواسته شده بود كه تعداد شهدايي را كه از ميان 9 شهيد مورد نظر مي شناسند ، مشخص كنند. در قسمت سوم نام هر 9 شهيد نوشته شده بود و جلوي اسم هر كدام صفتهايي كه در نظر بود درج شده بود. از دانش آموزان خواسته شده بود با ديدن نام هر شهيد ، اولين صفتي كه به ذهن آنها مي آيد و علت محبوبيت آن شهيد است را مشخص كنند.

يافته هاي تحقيق
همانطور كه گفته شد ، در قسمت اول پرسشنامه نام 9 شهيد مذهبي و ملي درج شده بود و از پاسخگويان خواسته شده بود اعلام كنند كه آيا آنها را مي شناسند يا نه. نتايج اين بررسي در جدول شماره يك ارائه مي شود.

جدول شمارة يك ميزان آشنايي پاسخگويان با شهدا

نام شهيد درصد فراواني كساني كه شهيد را مي شناسند درصد فراواني كساني كه شهيد را نمي شناسند.
امام علي  100 -
امام حسين 100 -
عباس بن علي 5/99 5/0
حمزه سيد الشهداء 4/86 6/13
عبدالحسين دستغيب 7/93 3/6
محمدجواد تندگويان 7/82 3/17
مصطفي چمران 2/71 8/28
محمدحسين فهميده 99 1
عباس دوران 5/88 5/11
پس از اخذ نتايج فوق، با انجام محاسبات آماري ، نتايج جدول شمارة 2 بدست آمد:

جدول شماره 2 : تعداد شهدايي كه پاسخگويان مي شناختند
تعداد شهداي شناخته شده درصد فراواني
تمامي نه شهيد 5/55
هشت شهيد 1/25
هفت شهيد 4/9
شش شهيد 3/6
پنج شهيد 1/2
چهار شهيد 6/1
براي بررسيهاي عميق تر تاثير عوامل جمعيت شناختي بر ميزان آشنايي دانش آموزان با شهدا با روشهاي آماري آزمون تي گروههاي مستقل و آزمون تحليل واريانس يكطرفه مورد بررسي قرار گرفت و جهت اختصار ، نتايج آزمونها در يك جدول ارائه مي شود.

جدول شماره 3: بررسي نتايج آزمونهاي تعيين تفاوت بين ميانگينها جهت تعيين تاثير مشخصات جمعيت شناختي بر ميزان شناسايي شهدا
متغير گروهها ارزش t يا f درجة آزادي سطح معني داري
جنسيت دختر و پسر 93/2 189 004/0
نوع مدرسه شاهد و عادي 12/0 189 9/0
پايه تحصيلي اول، دوم و سوم راهنمايي 9/1 190 15/0
ملاحظه مي شود تنها مورد تفاوت ، بين دختران و پسران بوده است و توضيح داده مي شود كه پسران شهداي بيشتري را مي شناختند. ساير عوامل مانند نوع مدرسه و پاية تحصيلي تفاوت معني داري در تعداد شهدايي كه دانش آموزان مي شناختند ، ايجاد نكرد.
مهمترين قسمت پرسشنامه ، قسمتي بود كه در آن نام شهداي نه گانة مذكور ذكر شده بود و ذيل نام هر يك 13 صفت كه از ادبيات تحقيق استخراج گرديده بود، درج شده بود. سپس از دانش آموزان خواسته شده بود بگويند با ديدن نام اين شهيد، كداميك از صفات ذكر شده ، اول به ذهن آنها مي آيد و علت محبوبيت شهيد است. فراواني پاسخهاي داده شده مورد سنجش قرار گرفت و در مورد هر شهيد ، به ترتيب سه صفت بارز كه بيشترين فراواني را داشتند مشخص شد.
نتايج در جدول شمارة 4 ملاحظه مي شود:

جدول شماره 4: صفات بارز شهدا از ديد دانش آموزان مدارس راهنمايي شاهد و عادي ناحية يك و دو آموزش و پرورش شيراز
نام شهيد صفت اول صفت دوم صفت سوم
امام علي  عدالت شجاعت از جان گذشتن
امام حسين  شجاعت از جان گذشتن دفاع از دين
عباس ابن علي  از جان گذشتن ديگران را به خود ترجيح دادن شجاعت
حضرت حمزه سيد الشهدا دفاع از دين شجاعت جنگاوري
عباس دوران جنگاوري از جان گذشتن ديگران را به خود ترجيح دادن
محمدحسين فهميده از جان گذشتن ديگران را به خود ترجيح دادن دفاع از دين
محمدجواد تندگويان دفاع از دين مردم گرايي ايمان
عبدالحسين دستغيب مردم گرايي دفاع از دين ساده زيستي
مصطفي چمران از جان گذشتن شجاعت دفاع از دين

ملاحظه مي شود كه سه صفت از جان گذشتن، دفاع از دين و شجاعت ، بيشترين فراواني را در ميان صفات بارزي كه علت محبوبيت شهدا نزد دانش آموزان نمونة تحقيق محسوب مي شود ، دارا مي باشند.

نتيجه گيري
انقلاب اسلامي ايران را به حق انقلاب ارزشها ناميده اند. دگرگوني ارزشهاي حاكم بر اجتماع و پاسداري از تماميت ارضي كشور در طول دوران جنگ تحميلي ، حاصل خون دهها هزارتن از پاك ترين فرزندان اين مرز و بوم است. در اسلام ارزش ايثار و شهادت در بالاترين حد قراردارد. در گفتار ائمه معصومين ع و قرآن كريم از شهدا به عنوان گرامي ترين افراد ياد شده و شهادت حركت ارزشمندي است كه نتايج ارزشمند و اثر بخش آن همواره در جامعه جاري است و اگر فداكاري، ايثار و جانبازي شهدا نبود اسلام زنده نمي ماند و امنيت جامعه از ميان مي رفت. بنابراين بر همه واجب است از خون شهدا پاسداري كنند و ياد و نام آنان را زنده نگه دارند. در اين ميان آشنايي نسل سوم كه شاهد ايثار و از جان گذشتگي شهدا نبوده اند اهميت فراواني دارد. به دليل عدم وجود الگوهاي عيني ايثار و شهادت ، بايد به نحو مقتضي اين مفاهيم را به نسل سوم منتقل كرد. مرور منابع نشان داد كه الگوپردازي از جمله روشهاي مهم دين مبين اسلام در انتقال ارزشها و فرهنگ است. در اين رابطه راههاي متعددي وجود دارد كه كتب درسي و رسانه هاي گروهي مهمترين آنها هستند. در تحقيق حاضر ميزان شناسايي دانش آموزان مدارس راهنمايي شاهد و عادي نواحي يك و دو آموزش و پرورش شهر شيراز نسبت به نه شهيد منتخب مذهبي و ملي و علت محبوبيت آن شهدا نزد دانش آموزان مذكور مورد بررسي قرار گرفت.
جدول شماره يك نشان داد كه بجز امامان معصوم علي  و حضرت حسين  ، هيچ يك از شهدا ، حتي حضرت عباس ابن علي  مورد شناسايي 100% افراد نمونة تحقيق نمي باشد. اين مسئله بسيار در خور توجه است و نشان از كم كاري در حوزة شناساندن اسوه هاي مذهبي و ملي به نسل نوجوان مي باشد. كمترين ميزان شناسايي مربوط به شهيد چمران است كه از رشيد ترين و بارزترين شهداي ملي جمهوري اسلامي ايران به شمار مي رود.
جدول شمارة 2 نشان مي دهد كه تنها نيمي از پاسخگويان نمونة تحقيق، تمامي نه شهيد منتخب را مي شناختند و يافته هاي اين جدول ، ادعاي كم كاري در مورد شناساندن اسوه هاي مذهبي و ملي به نسل سوم را تاييد مي كند. شهداي منتخب در اين تحقيق ، همانگونه كه گفته شد، هريك به دليلي مي توانند در ميان افراد نمونة تحقيق مطرح باشند و قاعدتا بايد مورد شناسايي آنان باشد اينكه حدود نيمي از نوجوانان نمونة تحقيق حاضر ، لااقل يكي از اين شهدا را نمي شناسند ، نشان مي دهد كه جمهوري اسلامي ايران در بعد تبليغاتي و اطلاع رساني فرهنگ ايثار و شهادت توفيق چنداني نداشته است. لازمة الگوبرداري نخست شناخت هر چند سطحي الگو است.
جدول شمارة سه نشان مي دهد كه تعداد شهدايي كه پسران نمونة تحقيق مي شناختند ، بيش از تعداد شهدايي بود كه دختران مي شناختند. اين مسئله مي تواند به دليل گرايش بيشتر پسران به قهرمانان جنگي و جنگاوران ، به دليل روحيات خاص آنها باشد. ولي نكتة بسيار جالب اينجاست كه در اين خصوص بين دانش آموزان مدارس شاهد و مدارس عادي تفاوت معني داري مشاهده نمي شود. انتظار مي رفت لااقل مدارس شاهد ، در اين زمينه فعاليت بيشتري داشته باشند و دانش آموزان آن مدارس ، شناخت بيشتري از شهدا گزارش نمايند.
جدول شمارة چهار نشان مي دهد كه سه صفت از جان گذشتن، دفاع از دين و شجاعت ، بيشترين فراواني را در ميان صفات بارز شهدا كه باعث محبوبيت آنان نزد افراد نمونة تحقيق مي شود، داشته اند. اين مسئله تا حدي راهگشاي برنامه ريزي براي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در ميان نوجوانان به شمار مي رود.
مطالعة آيات كلام الله مجيد نشان مي دهد كه قصه و بازگو كردن سرگذشت نقش مهمي در فرايند تربيت اصيل اسلامي دارد. بسياري از سوره ها و آيات كلام الله مجيد به همين دو شيوه اختصاص دارد . محبي (1382) مي گويد در روش داستان گويي ، شوق شنوندگان بر انگيخته مي گردد تا حوادثي را كه در داستان بازگو مي شوند، با توجه كامل دنبال كنند. قرآن ضمن داستان، اهداف ديني مربوط به عقايد و عبرت آموزيها و حكمتهايي را كه در نظر دارد بياموزد، عرضه و تبليغ مي كند. نوجوانان نه تنها از اين قاعده مستثني نيستند ، بلكه شايد بتوان گفت ، تاثير قصه و داستان و حماسه سرايي در اين دوران از رشد بيشتر از ساير دورانهاست. با توجه به يافته هاي تحقيق حاضر ، مي توان توصيه كرد كه با كنكاش در زندگي الگوها و اسوه هاي ايثار و شهادت ، بايد داستانهايي شامل جلوه هاي از جان گذشتن، دفاع از دين و شجاعت را پردازش كرد و در معرض شنيدن و خواندن نوجوانان قرار داد و يا به صورت فيلم در آورد و براي آنان نمايش داد. در اين رابطه نياز به فعاليتهاي تخصصي و كارشناسي با شركت متخصصان روانشناس ، داستانسرايان ، هنرمندان و محققين مي باشد. همچنين بنا بر توصيه هاي محققان ديگر بايد در اين راستا از تاريخي جلوه دادن اسوه ها ، تعميمهاي الگويي نادرست ، فرا انساني جلوه دادن آنها و تقدس زدايي و ابهام در الگوپردازي دوري كرد و با ارائة مصاديق و نمونه هاي واضح از زندگي اسوه ها كاري كرد كه نوجوانان از طريق صفات بارز مورد علاقة خود با تمام وجود جذب فرهنگ ايثار و شهادت شوند.

منابع و مأخذ:
1ـ كلام الله مجيد. سوره هاي شريفة مريم، يوسف ، نخل ، نساء و زمر
2ـ اميري ، كيومرث 1385ـ تحليل محتواي ارزشهاي معرفي شده در كتابهاي درسي دوره دبيرستان. رساله كارشناسي ارشد دانشگاه علامه طباطبايي تهران .
3ـ انصاري ، طاهره. 1382ـ راهبردهاي اساسي و روشهاي كارآمد در برنامه هاي آموزش و پرورش. مجموعه مقالات همايش آسيب شناسي تربيت ديني در آموزش و پرورش. انتشارات محراب قلم.
4ـ باقري ، خسرو.1382ـ تاملي بر تربيت ديني دختران. مصاحبه با سايت اينترنتي زنان ايراني. www.iranwomen.org
5ـ برهان اشكوري، بتول. 1384ـ ناگفته هاي همسر شهيد تندگويان در مصاحبه با خبرگزاري دانشجويان ايران ايسنا. 29 آذر
6ـ به پژوه، احمد.1378 اصول برقراري رابطة انساني با فرزندان نوجوان ، انتشارات انجمن اوليا و مربيان جمهوري اسلامي ايران
7ـ جنتي در خطبه هاي نماز جمعه تهران.... 7/7/1385ـ خبرگزاري ايسنا، سرويس سياسي. كد خبر 04112ـ 8507
8ـ حاجي ده آبادي، محمدعلي ـ 1380. آسيب شناسي روش اسوه پردازي در تربيت ديني. تربيت اسلامي. ويژه آسيب شناسي تربيت ديني. كتاب ششم. نشر تربيت اسلامي
9ـ حسن نژاد، مريم. 1384ـ بررسي ميزان تأثير پذيري از همسالان و وسايل ارتباط جمعي در انتخاب پوشش دختران پايه سوم راهنمايي ناحيه دو شيراز. پروژه كارشناسي ارشد مديريت آموزشي مركز آموزش مديريت دولتي شيراز
10ـ حداد عادل، غلامعلي 1385ـ گزارش مراسم بزرگداشت شهيد چمران در حسينيه ارشاد خبرگزاري مهر ارسال خبر: 20:31 ‪سه شنبه، ۳۰ خرداد
11ـ خنيفر، حسين. 1378ـ اصول اساسي در تربيت مذهبي. ماهنامه تربيت. سال پانزدهم. اسفند ماه
12ـ دريابار ، سياوش 1383ـ يادمان شهيد تندگويان . روزنامه جوان سال ششم شماره 1633ـ 29 آذر
13ـ ذبيح ، عليرضا. 1380ـ تاثير وجود فرهنگ شهادت طلبي در حفظ دين و ارزشهاي ديني . طرح تحقيقاتي دفتر تحقيق و پژوهش بنياد شهيد انقلاب اسلامي تهران
14ـ رستمي، پرستو. 1382ـ بررسي ميزان پايبندي و الگوپذيري جامعه از فرهنگ ايثار و شهادت. طرح تحقيقاتي دفتر تحقيق و پژوهش بنياد شهيد انقلاب اسلامي تهران
15ـ رضاپور، محمد. 1385ـ هنر مي تواند ايثار را براي نسلها پايدار كند.روزنامه رسالت شماره 5972ـ چهارم مهر ماه
16ـ سادات ، محمد علي. راهنماي پدران و مادران در برخورد با نوجوانان ، دفتر نشر فرهنگ اسلامي ـ 1372
17ـ سال تلاش بنياد شهيد در راه ترويج فرهنگ شهادت ـ 1385. ماهنامة ياد ياران شمارة 9ـ صفحة 9
18ـ سالروز شهادت محمدحسين فهميده ـ 1384
www.irib/occasion/nojavan%5cnojavan.htm
19ـ سعيدي رضواني ، محمود و كياني نژاد ، عذرا. 1382ـ بررسي عوامل تاثيرات نامطلوب درس بينش اسلامي دوره متوسطه. مجموعه مقالات همايش آسيب شناسي تربيت ديني در آموزش و پرورش. انتشارات محراب قلم.
20ـ شريعمتداري ، علي. 1369ـ تعليم و تربيت اسلامي. انتشارات اميركبير.
21ـ شهيد دستغيب، مظلوميتي به وسعت تاريخ ، 1384ـ خبرگزاري جمهوري اسلامي ‪19 آذر

22ـ شهيد محمدحسين فهميده. 1385ـ بخش اجتماعي سايت تبيان. دوم مهر
http://www.tebyan.net
23ـ صيقلاني ، ابراهيم. 1375ـ ايثار و فداكاري در سلام و ماترياليسم . انتشارات بعثت
24ـ غربت الگوهاي پاك ايران زمين. روزنامة كيهان . شمارة هفت خرداد 1385
25ـ قاضي، قاسم. همانند سازي در كودكان و نوجوانان . روزنامة اعتماد 16 مهر 1383
26ـ قدرتي،زهرا. 1385ـ مصاحبه با سركار خانم قدرتي پيرامون فرهنگ ايثار خبرنامة فرهنگ ايثار و شهادت : اول مهر 1385
27ـ كشاورزي، ناصر. 1385ـ قرآن از منظر اقبال لاهوري. سايت اينترنتي سراج
www.seraj.ir/engine/view_article.asp?ID=A39731
28ـ كاظميان ، منصور ، 1383 - زندگينامه شهيد عباس دوران . روزنامة كيهان شمارة 28 تيرماه
29ـ گروسي ، محمدرضا (1385). ترويج فرهنگ ايثار و شهادت. روزنامه همشهري، شماره 3985،25/2، صفحه 25
30ـ محبي، مينا. 1382ـ نقد و ارزيابي كاركردهاي فعلي آموزش و پرورش در تربيت ديني دانش آموزان . مجموعه مقالات همايش آسيب شناسي تربيت ديني در آموزش و پرورش. انتشارات محراب قلم.
31ـ محدثي، جواد، 1380ـ آشنايي با اسوه ها، حضرت حمزه سيد الشهدا چاپ دوم . نشر پالتويي
32ـ مطهري، مرتضي. 1359ـ انسان كامل. دفتر انتشارات اسلامي قم
33ـ ميلاد حضرت عباس .2006ـ زندگينامه حضرت عباس. سايت اينترنتي صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران
www.irib.com/occasions/H-abbas%5Caboulfazl.htm 23 September
34ـ نصرتي ، مرضيه 1380 ـ مباني نظري شهادت در قرآن و كتب مقدس طرح تحقيقاتي معاونت پژوهشي بنياد شهيد انقلاب اسلامي تهران
35ـ يادوارة شهيد محمد حسين فهميده. 1385ـ بخش اجتماعي سايت اينترنتي تبيان . دوم مهر

36-History of Martyr. 2006- http://wikipedia.org/wiki/martyr
www.answers.com/topci/martry

37-Top web results for "martyr". 2006-

نويسندگان: رزا خورشيدي كارشناس ارشد علوم تربيتي
مريم قاسمي دانشجوي دوره دكتراي روانشناسي تربيتي