گسترش تمدن جامعه بشري امروزي مديون تلاش مترجمان در ترجمه متون از زباني به زبان هايي ديگر است

ترجمه يعني شرح و يا تفسير و يا بازگرداندن زباني به زباني ديگر. و به كتابهائي كه به شرح حال و تاريخ شخصيتها مي پردازند به آنها تراجم جمع ترجمه يا شرح حال گفته مي شود. از گذشته هاي دور و بلكه از بدو تاريخ خلقت بشر انسانها زبان واحدي نداشته اند كه خداوند در اين باره فرموده است «و جعلناكم شعوباً و قبائلاً لتعارفوا إن اكرمكم عند الله اتقاكم» يعني ما شما انسانها را ملل و قبائل گوناگوني قرار داده ايم تا با هم آشنا شويد كه نيكو ترين و باكرامت ترين شما پرهيز كارترين شما است. بنابراين يكي از نيازهاي بشر برقراري رابطه با همنوعان خود در ديگر ملل و ديگر اقوام بود كه از طريق اين آشنائي و ارتباطات موجبات همكاري و دوستي و پيشرفت انسانها و انتقال تجربه ها و دانشهايشان فراهم مي شد. و يكي از راههاي اصلي فراهم شدن آگاهي از اوضاع و احوال ديگران و بهره گيري از دستاوردها و تجارب ديگر انسانها چه در گذشته و چه در حال از طريق ترجمه ميسر مي گرديد و مي گردد.
مترجمان پيوسته نقشه مهمي در اين زمينه داشته اند، معمولاً هيچ قومي به تنهائي نمي توانست همه عناصر پيشرفت را داشته باشد بلكه راه و روش پيشرفت با انتقال تجربه ها ميسر مي شد.
امروزه ما شاهد تحقق پيشرفتهاي فراواني در زمينه هاي علوم گوناگون مي باشيم و روزي نيست كه ما خبر تازه اي از اكتشافات و اختراعات دانشمندان نداشته باشيم كه اخبار اين پيشرفتها توسط راديو و تلوزيون و يا نشريات و يا اينترنت به ما مي رسد و مترجمان در اين زمينه راويان اينگونه يشرفتها مي باشند. البته آموزش زبان امروزه يكي از عناصر مهم پيشرفت هر ملتي تلقي مي شود. بدين معني فرزندان هر ملتي كه علاوه بر زبان خود به ديگر زبان هاي زنده دنيا احاطه داشته باشند مي توانند با علوم و فنون و فرهنگ و عادات ديگر ملل آگاهي بيشتري پيدا كنند و علوم آنها را فراگيرند و آن را براي ملت خود به ارمغان بياورند. و ما چنانچه هدف اصلي خود را از آموزش زبان برقراري ارتباط دوستي و خداپسندانه با ديگر اقوام و ملت ها قرار دهيم، در آن صورت موجبات امنيت و آسايش بهتري براي خود و ديگر اقوام را فراهم خواهيم كرد.
نهضت عمده ترجمه ابتدا در پي ظهور اسلام و روي آوردن ملل جهان به دين مبين اسلام و به ويژه ايرانيان براي فهم معاني قرآن كريم شكل گرفت و در دوران خلافت مأمون عباسي يك نهضت علمي ترجمه با گردآوري مترجمان شكل گرفت. مأمون عباسي كه مركز حكومت خود را در ابتدا در خراسان قرار داده بود مترجمان را به ترجمه آثار و كتابهاي ديگر ملل جهان آن روزگار از جمله از زبانهاي فارسي و يوناني و سرياني هندي و غيره تشويق نمود و بدين وسيله مسلمانان از اين تاريخ به بعد با رويدادهاي علمي و دستاوردهاي دانشمندان ديگر ملل و تمدنها آگاهي مي يافتند و اين كتابها را درمدارس و حوزه هاي علميه جهان اسلام در علوم فلسفه و حكمت و طب و هيئت و نجوم و هندسه و رياضيات و غيره تدريس مي كردند و مدارس بغداد و دمشق و مرو و نيشابور و ري و غرناطه و اشبيليه اندلس و غيره معروفترين مراكز علمي جهان براي كسب دانش دانش پژوهان و دانش آموزان ديگر ملل جهان بوده اند. قرن سوم و چهارم هجري شاهد نهضت علمي مسلمانان بوده است به گونه اي كه در اين دوران بغداد شاهد اوج شكوفائي علمي و توليد علم و ترجمه گرديد و فراگيري زبان عربي يك ضرورت اجتناب ناپذير براي فراگيري علوم ديني و غير ديني بود. آثار علمي باقي مانده از اين دوران و شخصيتهاي برجسته علمي در آن دوران ستارگان علم و ادب و فلسفه و فقه همچنان در آسمان فرهنگ و تمدن اسلامي ايران و جهان مي درخشند. دانشمندان بزرگي همچون فارابي و ابن سينا و رازي در فلسفه و حكمت و طب و موسيقي و امام محمد غزالي و شيخ مفيد و شيخ طوسي و سيدين مرتضي و رضي در فقه و كلام و حديث و كسائي و ثعالبي و سيبويه و نفطويه و ابن جني و حامضي در صرف و نحو زبان عربي و دهها بلكه صدها دانشمند عرب و عجم ديگر حاصل اين نهضت علمي و ترجمه بوده اند كه باتهاجم وحشيانه مغولها به ايران و عراق و شامات ضربه هولناكي به اين نهضت و تمدن بديع اسلامي ايران و جهان اسلام مي زند و بساط حكومت عباسيان را در بغداد را هم برمي چيند.
ايران در گذشته دور با اقوام و ملل گوناگون ارتباط بازرگاني و فرهنگي و جهانگردي و سياسي نيرومندي داشته است كه اينگونه ارتباطها بدون حضور مترجمان فراهم نمي شد و معمولاً مترجمان كساني بودند كه در ديگر كشورها به عناوين گوناگوني زندگي داشته و زبان آن مردم را به خوبي ياد گرفته بودند. زماني ايران يعني پيش از ظهور اسلام يكي از دو قدرت اصلي علمي فرهنگي جهان به شمار مي رفت. البته اقتدار كشورها ناشي از قدرت نظامي آنها نيست. قدرت نظامي چنانچه همراه با قدرت فرهنگي و تعهد اخلاقي و دوستي و همكاري و احترام متقابل به ديگر ملتها نباشد اين قدرت ناپايدار خواهد بود. زماني ما مي توانيم مدعي داشتن قدرت باشيم كه قدرت فرهنگي و معنوي داشته باشيم قدرت فرهنگي ما نيز بايد بر پايه اخلاق نيكو استوار باشد و به اين گفته پيامبر دربارۀ اهميت اخلاق عمل كنيم: «انـّما بُـعثت لاتمم مكارم الاخلاق» اصل فرستاده شدن من براي اين مطلب بوده كه فضايل اخلاقي انسانها را به تماميت برسانم. زماني كه ما توان ادارۀ كشور خود را در سايه عدالت و بهره گيري صحيح از توان و استعداد انسانهاي خود را داشته باشيم بدون ترديد مورد احترام و همكاري ديگر ملل جهان هم قرار خواهيم گرفت. و چنانچه ما نتوانيم اين عدالت را در ميان مردم خودمان فراهم كنيم در آن صورت از راه اعتدال بيرون رفته و از همكاري و دوستي ديگر ملل جهان هم محروم خواهيم ماند و تمدن ما در انزوا قرار خواهد گرفت و نمي توانيم روابط دوستي و مودت آميزي با ديگران داشته باشيم.
امروزه هيچ چيزي در دنيا پوشيده نمي ماند و خبرها با اطلاع رساني گوناگوني به گوش همه مردم جهان
مي رسد. مترجمان همه روزه خبرهاي ما را براي ديگر ملل جهان ترجمه مي كنند به هر ميزان كه اين خبرها مثبت باشد موجبات خوشبختي و پيشرفت ما را فراهم خواهند كرد. خداوند متعال هم دوست و ياور خوبان است. راه نجات ما كار خداپسندانه ما است. خلاصه ما اطاله سخن نمي كنيم ما بايد ضمن تقويت باورهاي اخلاقي و الگوگيري از بزرگان ديني خود يعني از پيامبران و امامان و پيشوايان و دانشمندان خداشناس خود تلاشهاي خود را در جهت هرچه بهتر مديريت جامعه خود براي اعتلاي شأن و منزلت آن بكار گيريم كه در آن صورت كارهاي ما نتيجه خوبي خواهد داشت. و در غير اين صورت ما ناچار خواهيم بود براي فراهم كردن آرامش در جامعۀ خود از روش هايي كه عاقبت خوبي براي ما نخواهد داشت استفاده كنيم.
راهكارهاي پيشرفت نهضت ترجمه: يكي ز اساسي ترين كارهائي كه موجب آموزش هر زبان مي شود آموزش آن زبان از كلاسهاي ابتدائي است. يعني ما بيائيم و آموزش زبانهاي زنده دنيا را همچون زبان انگليس و عربي و يا فرانسه و آلماني كه مورد نياز جامعه امروزي ما است از كلاس اول در چند مدرسه از مدارس آموزش و پرورشمان تعليم دهيم و حتي دايره آموزش يك زبان را محدود به يك درس ننمائم يعني همه مواد درسي را به زبان دوم تعليم دهيم و چنانچه ما يك نسل از دانش آموزان را در يك يا چند آموزشگاه اينگونه تعليم دهيم در آن صورت فارغ التحصيلان اين آموزشگاه ها در آينده مي توانند معلمان خوبي براي گسترش آموزش اين زبان در ديگر مدارس كشور باشند.
يكي ديگر از راههاي آموزش زبان اعزام دانش آموزان خود براي تحصيل آن زبان به ديگر كشورهاي تعليم دهنده آن است.
يك مترجم خوب
يك مترجم خوب مترجمي است كه احاطه كاملي به زبان مقصد داشته باشد. زبان مقصد يعني آن زباني كه مي خواهيم به آن ترجمه كنيم. بهترين مترجم مترجمي است كه زبان مقصد او زبان مادريش باشد. يعني شخصي كه زبان مادريش فارسي باشد اين مترجم توان خوبي براي ترجمه به زمان فارسي خواهد داشت و شك و ترديدي در تسلط او به زبان مادريش وجود ندارد. ولي ترجمه به زبان ديگر كار دشواري است مگر اينكه تسلط مترجم به زبان دوم هم ناشي از ممارست فراوان و اشتغال وي به كار ترجمه و مداومت بر كار ترجمه در آن زبان باشد.
من تا به حال كسي را نديده ام كه زبان مادريش فارسي باشد توان ترجمه به زبان عربي داشته باشد. اين مسأله حتي در سطح بالا از استادان و علما و مجتهداني كه حتي در حوزه هاي علميه خارج از كشور يعني در حوزه علميه نجف هم دهها سال درس خوانده باشند صادق است. يعني امكان دارد چنين افرادي توان مكالمه به آن زبان را پيدا كنند ولي توان لازم را براي نوشتن ويا ترجمه كردن به آن زبان را ندارند. ولي درك آنها از زبان عربي و خواندن كتابهاي عربي بسيار خوب است چون به فارسي ترجمه مي كنند.
و سرانجام سطح آگاهي و علمي مترجمان نقش عمده اي در انتقال بهتر مفاهيم و علوم و ارزشها و موجب آگاهي در جامعه بشري نسبت به رويدادهاي گوناگون جهان مي شود. بنابراين مترجمان خوب را بايد از طبقه فرهيختگان جامعه جويا شد.

ترجمه در حيطه ايثار و شهادت
ايثار و شهادت در راه خدا شيوه انبيا و امامان و بزرگان دين ما است. چرا كه اگر در جامعه اي ايثار و جانفشاني در راه حق و دفاع از دين و وطن و ناموس نباشد كشور استقلال خود را از دست خواهد داد. از دست دادن استقلال يعني از دست دادن آزادي و اختيار مملكت و فراهم شدن زمينه براي اضمحلال و نابودي هويت آن است. بنابر اين ما نياز مبرمي به تقويت فرهنگ فداكاري در راه دفاع از وطن و ارزشهاي مقدس الهي خودمان داريم. جامعه اي كه در آن فرهنگ خداشناسي و ايمان به خدا و روز حساب و كتاب و رستاخيز باشد، در آن امر به معروف و نهي از منكر هم حاكم مي شود. امر به معروف يعني دستور به خوبيها و نهي از منكر هم به معناي فرمان به دست برداشتن از كجيها و بديهاست. ما نه تنها در برابر متجاوزان مقاومت مي كنيم و از حيثيت و از ستقلال خود دفاع مي كنيم وظيفه داريم تا در ميان جامعه خود با عوامل تضعيف كننده جامعه و خدا نشناسي در كليه بخش هاي زندگي خود امر به معروف كنيم و نهي از منكر نمائيم كه عمل به اين وظيفه نجات بخش ، جامعه را از بديها و انحراف و بدبختيها نجات خواهد داد.
بنابراين ترجمه در حيطه ايثار و شهادت مي تواند موجب نشر خاطرات رزمندگان از رشادتها و جانفشانيها و مقاومتهاي ايثارگران و شهيدان براي مردم باشد تا از اين طريق روحيه شهادت طلبي و ايثارگري در راه حق طلبي و ايستادگي در برابر تجاوز گري و زياده خواهي ستمگران و متجاوزان به آب و خاك و خانه و كاشانه آنها تقويت شود و كشور و مردم خود را با جان و دل حراست نمايند كه مملكت بدون نگهبان در معرض خطر باقي خواهند ماند.
و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولياء بعض يأمرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و يقيمون الصلاة و يؤتون الزكات و يطيعون الله و رسوله و اولئك سيرحمهم الله إن الله عزيزحكيم. / توبه/71 . مردان و زنان مؤمن ياوران هستند كه يكديگر را به كار نيكو امر و از كار زشت نهي مي كنند و نماز به پا مي دارند و زكات مي دهند و خدا و رسولش را اطاعت مي كنند همانهايند كه خدا بزودي آنها را مورد رحمت خود قرار مي دهد كه خدا عزيز و حكيم است.

نويسنده: علي زنجاني (مترجم متون عربي)