یک هم بند شهيد تندگويان در زندان رژيم پهلوي/ او در همه کارها پیشتاز بود

شهيد مهندس محمدجواد تندگويان، مبارزه را از محيط هاي مذهبي و دانشگاه شروع کرد و طبيعي بود که همچون بسياري از ياوران حضرت امام خميني)ره( پايش به زندان رژيم ستم شاهي باز شود. در زندان، شهيد تندگويان، از طرفي شخصيت دوست داشتني اش تکوين يافت و از طرف ديگر جلوه هاي ديگري از کا رآمدي و مرد مبارزه بودن را از خود نشان داد. احمد پورنجاتي، مرد آشناي عرصه سياست ،در آن دوره يک ساله دربندبودن شهيد تندگويان در زندان رژيم پهلوي، هم بند ايشان بوده و در اين مصاحبه به خوبي رويدادها و خاطرات درون زندان را براي ما بازگو کرده است. هر چند که تقدير به تلخي اين گونه رقم خورد که بعد از پيروزي انقلاب اسلامي نيز مهندس تندگويان به زندان بيفتد ،منتهي اين بار در زندان دشمن بعثي و در آ نجا شربت شهادت نوشيد.

از چه زماني با مهندس تندگويان آشنا شديد؟

آشنايي من با شهيد تندگويان برمي گردد به تابستان 1353 ، موقعي که ما را بعد از بازجويي به زندان مشترک ضد خرابکاري معروف به زندان کميته آوردند. از آنجا نيز جمعی را به زندان قصر، بند 4 زندان موقت، منتقل می کردند که مرحله دوم در واقع مرحلة گذار زنداني بود به سمت سرنوشتش. يعني ابتدا زنداني بازجويي می شد و مرحله دوم که زنداني در بند موقت به سر می برد، شامل رفت و آمد به دادگاه بود و برايش تعیین تکليف می شد و بعد می رفتیم به زندانها و بندهايي که براي کشیدن دور حبسمان مشخص شده بود. از آ نجا من با آقاي تندگويان برخورد کردم. با اینکه معمولاً زندانی ها را در دوره ای که در حال بازجويي هستند، اگر شکنجه ای شده باشند، تقريباً سعی می کنند شکنجه شان را نگه دارند و متوقف کنند تا آثار شکنجه کمي ترميم پيدا کند - چون وقتي می آیندد به بند عمومي آثار شکنجه قابل مشاهده مي شود و خانواده زنداني اين آثار را مي بينند- اولين صحنه اي که شهيد تندگويان را با آن به ياد می آورم، وقتي بود که هنوز آثار شکنجه روي پاي ايشان بود. ما با یک جمعي آمديم به زندان قصر بند 4 موقت که با همان ميني بوسي که ما را می آوردند دوستاني مانند آقاي مرتضي نبوي و آقاي عبدالهادي بروجردي همه بودند که آنها را به بند 4 موقت بردند. عبدالهادي بروجردي، برادر آقاي علاءالدين بروجردي رئيس فعلي کميسيون امنیت ملي مجلس شوراي اسلامي- معمولاً آدم در شرايط خاصي که در زندان قرار می گیرد، به خصوص در شرايط زندان سياسي و ضدامنيتي، بلافاصله در هر جمعي که قرار می گیرد، به طور طبيعي مي گردد و با آدم هايي که هم گرايي بيشتري از نظر شخصيتي و اخلاقي و روحي با او دارند دوست می شود. ما یک سري از افراد را مي شناختيم که از قبل در آ نجا بودند و با بعضي ها يشان نيز که اصلاً هم پرونده اي بوديم و از قبل آ نها را ديده بوديم. مثلاً آ ن کسي که قبل از من دستگير شده بود، در آن زندان بود.

از نخستين مواجهه تان با شهيد تندگويان بگوييد.

او در نخستين برخورد به همه انرژي مثبت می داد. اصولاً آقاي تندگويان ويژگي بارزشان تا پايان دوره اي که با ما در زندان بود، اين بود که آدم فعال و خو نگرمي بود. مثلاً گاهي یکي تازه به يک جمع می رسد و می آيد و می رود در گوشه اي می نشيند تا ببيند چه اتفاقي می افتد و بعد حداکثر می آید سر سفره و با بقيه سلام و عليک مي کند - مثل بقيه زنداني ها که به هم سلام می کنند- اما تندگويان یک آدمي بارز بود و به مجردي که آمد ، آن هم از جايي که خيلي طبيعي بود که اين مسير برايش انتخابي بوده، به همين دليل خيلي زود با همه گرم گرفت و گفت که شما کجا بوده اید و با چه کسي هم پرونده اي هستيد. در طول مدتي، که اگر اشتباه نکنم حدود 15 ماه می شد، يک ویژگی اش برخورد فعال با محيط پيرامون و آدم ها بود که مثلاً ببيند فلاني کي بوده، کجا بوده، چه کار بوده و می کوشيد با همه ارتباط برقرار کند. اين یکی از ويژگي هاي برجسته آقاي تندگويان بود و با وجود آ نکه ايشان یکي، دو سال از من بزر گتر بود، خيلي زود با هم اُخت شديم و با هم انس پيدا کرديم.

رفتار و رابط هاش با بقية زندانيان چگونه بود؟

او عملا و به تدريج در بين بچه هاي مذهبي مجموعه و بندهاي ديگر خيلي برجستگي يافت و از نظر برخورد فعال با مسائلي که پيش مي آمد نيز فردي بارز بود. به لحاظ شخصيتي نيز تندگويان آدم تحصيل کرده اي بود و از نظر نوع نگرش از موضع روشن فکري به مسائل ديني نگاه می کرد، اما بسيار آدم متعبّدي بود، يعني اين دو تا ويژگي را در کنار هم داشت. آقاي تندگويان در عين اينکه آدم روشني بود، ولي از نظر سلوک شخصي خيلي وفادار به آموزه هاي ديني بود. مثلاً دعاي کميل شب جمعه اش هميشه در زندان برقرار بود، درحالي که بقيه در حال و مشغول تحليل هاي سياسي بودند و اگر هم مي خواستند مطالعه مذهبي بکنند، مثلا نهج البلاغه می خواندند. تندگويان اهل گرفتن روزه مستحبي بود. در آن شرايط و تنگنا ، روزه گرفتن در زندان بدون آ نکه امکانات اين کار فراهم باشد، واقعاً مشکل بود. شما در زندان يک صبحانه داريد، یک ناهار و يک شام که چيزي نيست که آن را بتوانيد نگه داريد يا آشپزخانه اي وجود ندارد تا ممکن باشد سحري بخوريد؛ آن هم در فصل تابستان و با يک نان و پنير ساده صبحانه تان بايد تبديل کنيد به سحري. در واقع تندگويان از نظر نوع برخورد با مسائل مذهبي آدمي روشن و مترقي بود و البته یک مقدار تحت تأثير افکار دکتر شريعتي قرار داشت و در دانشکده نفت آبادان جزء فعالان و دعوت کنندگان دکتر براي سخنراني بود که حرفهاي ايشان در دانشکده نفت خيلي طرفدار داشت. نکته دومي که مي توان به عنوان یکي از خصوصيات شهيد تندگويان گفت اينکه بلافاصله بعد از انتقال به زندان قصر و فضاي بازتري که در آ نجا از نظر ارتباط با بقيه زندانی ها وجود داشت، ايشان به اصطلاح زوم می کرد روي جوا نهايي که دستگير می شدند و به عنوان زنداني سياسي به زندان می آمدند. حساسیت آقاي تندگويان هم از دو جهت بود: یکی از اين جهت که از موضع نگراني با اين بچه ها روبه رو می شد و مي گفت که مثلاً مطالعه آنها عميق نيست و تحت تأثير فعاليت هاي تبليغاتي و جريانات مارکسيستي قرار می گيرند که واقعيتش اين بود که مارکسيست ها در عين اين که مثلاً با رژيم مبارزه مي کردند، اما يک نگاه شان هم به اين سمت بود که عضوگيري کند و به قولي زيرآب اعتقادا ت بچه هاي مذهبي ما را بزنند تا بتوانند آ نها را تضعيف کنند. آقاي تندگويان هم به این قضيه خيلي حساس بود، يعني در واقع نگران اين موضوع بود.

در مقابل آ نها آيا شما بچه مذهبي ها کارهاي مشترک و گروهي هم مي کرديد؟

يکي از زمینه هايی را که با هم شروع کردیم – حالا نمي خواهم خيلي از شهيد تندگويان اسطوره سازي کنم- اين بود که بين ما يک نوع تقسيم کار شده بود. تندگويان، خیلی آدم خو ش برخورد و گرمي بود که اهل بحث هم بود و آدم از او خسته نمی شد. هم خيلي اهل گفتگو بود و هم اطلاعات خوبي داشت. ما، جوا نهايي که را می آمدند، شناسایی می کرديم و وضعیت شان را ارزيابي و بررسی می کرديم و آ نهايي را که یک کمي در حال تزلزل بودند، ازشان مراقبت می کرديم تا از نظر اعتقادي سر نخوردند و خداي ناکرده گرفتاری هايي فکري پيدا نکنند؛ یکی از کارهايي که تندگويان در آن فعالانه شرکت می کرد همين بود. نکته بعدي اينکه خيلي به روحیه سازماني و کار جمعي اهميت مي داد. یکي از چالش هايي که بعضي وقت ها با بعضي از دوستان زنداني پيدا مي کرد، اين بود که می گفت درست است که ما جمعي هستيم که ممکن است نظرات فردي خود را هم داشته باشيم، ولي وقتي در جمع تصميمي میگيريم، نبايد آ نها را خدشه دار کنيم، و اين مسأله گاه شامل مسائل کم اهميتي ميشد. مثلاً در آن شرايط یک چیزی که در آن دوره در زندان وجود داشت، تشکیلاتی بود به اسم کمون که در واقع برداشت و اقتباسي از جوامع سوسياليستي بود و معني فارسي آن ميشود سازمان جمعي و مخفيانه. یکی از ضوابط «کمون » اين بود که خانواده ها هر چه در ملاقات ها براي زندانيان خود می اوردند، - شامل پول، ميوه و غيره- ما همه آ نها را می گذاریم در يک جا و طبق برنامه در بين همه توزيع می کنيم، مثلآً زنداني اي بود که 10 ماه تا يک سال ملاقاتي نداشت. حالا خانواده اش دور بودند يا امکان به تهران آمدن نداشتند و در مقابل، خانواده هايي هم دم دست بودند و در روزهاي ملاقات که به نظرم يکشنبه و چهارشنبه بود، هر دو روز در هفته را می آمدند. البته اینجور نبود که هر کسي هر چقدر پول که بخواهد، بتواند به زنداني خود بدهد؛ امکان اين کار محدود بود. اسکناس هم نمی دادند، فقط سکّه بود، آن را هم حداکثر تا 20 تومان مي توانستند بدهند. زنداني اگر می خواست از فروشگاهي که در بند قرار داشت خريد کند، آن فروشگاه همه چيز نداشت، ولي قند و چاي و شکر را اضافه بر آن جیره اي که داشتيم مي توانستيم بخريم. در بين خو د زنداني ها، ضابطه اين بود که همه پو لها مي آمد و يک جا در اختيار مديريت مخفي زندان، که خود ماها بوديم، قرار مي گرفت و بعد که اجناس مورد نياز خريداري مي شد، ما براي بيمارا نمان تدابيري انديشيده بوديم، در زندان مثلا پيرمردهايي بودند که زخم معده داشتند و از منبع همان پول 10 تا شيشه شير پاستوريزه می خريديم - آن موقع شيرها شيشه اي بود- و آن 10 تا شير را حدود ساعت 10 صبح مي داديم به آ نهايي که معده شان خالي بود و تا موقع ناهار اذيت مي شدند. سفره به پيرمردان و بيماران اختصاص داشت، ولي پول تهيه آن مال همه بود. بعضي از دوستان اعتراض مي کردند که يعني چي آقا، ما که اينجا نبايد دو بار زنداني باشيم! زنداني ساواک که هستيم، اما پول خودمان و ميوه خودمان را نمي توانيم بخوريم يا مثلاً 20 تومان برايمان آورده اند، آن وقت بايد 5 تومان را خودمان برداريم و 15 تومان بقيه را بگذاريم آ نجا و آن 5 تومان را هر وقت دوست داشتيم، برويم چيزي بخريم و بخوريم...

آيا با همديگر در اين باره بحث هم مي کرديد؟

من حالا به درست و غلط اين رويه کاري ندارم – به هرحال اين ضوابط وجود داشت براي خودمان- آقاي تندگويان خون دل مي خورد که چرا بعضي از دوستان، اين ها را رعايت نمي کنند و از مثلاً 20 توماني که خانواده هايشان مي آورند، بيشتر از 10 تومان آن را به مديريت مخفي زندان نمي دهند و مثلاً مي روند چيزي مي خرند و مي خورند، اينها براي هر فرد نکات ريزي است، ولي در مقياس هر مجموعه نشان ميدهد که فرد نسبت به آ نجا تمکین سازماني دارد و به کار جمعي اهميت نمي دهد. ويژگي ديگري که مهندس تندگويان داشت قدرت امتناع بود، يعني آدمي بود که به شدت مي توانست در انتقال آن چيزي که در ذهنش هست و استدلال کردن درباره آن برهان بياورد.

همواره به قانع کردن طرف مقابل پا يبند بود و آدم فعالي بود و از اين نظر آدمي توانا و نيز ريسک پذير بود. مواقعي پيش مي آمد و نشان مي داد که آدم ملاحظه کار و محاسبه گر کيست و چه کسي حاضر است ريسک کند و به اصطلاح، خودش را به خطر بندازد. جواد يک همچين آدمي بود، ريسکپذير بود، اینجور نبود که منتظر بماند يا بگذارد يک دو سه نفري بروند جلو، بعد ما برويم، نه، او هميشه سعي مي کرد نفر اول باشد. نمونة خيلي برجسته اش، در تابستان سال 1354 بود که مديريت وقت زندان یک دفعه اعلام کرد که براي اقامه نماز صبح در زندان، افراد، فقط از یک سن معيني حق دارند از خواب بلند شوند. تا سا لها جوانان نمي توانستند بلند شوند براي نماز خواندن.

آيا کسي هم از بين بچه هاي مذهبي اين قانون را رعايت می کرد؟

البته معلوم بود که به اين قانون تمکین نمی شود، منتهي چون خيلي خشن برخورد مي کردند، قرار بر اين شد که يک روز صبح بچه ها عده اي را به هم بزنند. یکی از افرادي که خيلي جلوتر از بقيه بايد بلند می شد و می رفت به طرف دستشويي تا وضو بگيرد، آقاي تندگويان بود و چون چهرة شناخت هاي هم بود و مأموران زندان هم او را می شناختند و می دانستند که آدمي نيست که اهل سازش باشد، بالاخره آن قانون با تصميم دوستان شکست و ما با هم تدابيري انديشيديم و ايشان هميشه در همه اين کارها و تصميمات پيشتاز بود. به همين دليل مديران زندان يک تعدادي، من جمله آقاي تندگويان را بردند به انفرادي و شکنجه کردند. در زندان، مهندس تندگويان، ويژگي هايي داشت که ملموس بود. چيزي هم که من به دليل ارتباط تنگاتنگِ عاطفي از ايشان متوجه شدم اين بود که مي دانيد در دوره بازجويي، گاهي اوقات زنداني مواجه ميشد با بلوف و ممکن است از خود ضعف نشان بدهد -در برابر کابل و کتک و شکنجه هاي کذايي که نمي خواهم بگويم و آدم با گوشت و پوستش با آ نها مواجه مي شود- نمي توان هميشه از زنداني انتظار قهرماني داشت، ولي من متوجه اين شدم که مهندس تندگويان در دورة بازجويي اش خيلي وفادارانه نسبت به هم پرونده اي هايش رفتار می کند و کساني که با او همکاري مبارزاتي و سياسي کرده بودند، هيچ کدام از قِبَل اعترافات ايشان آسيبي نديدند. شهيد تندگويان، به شکل خيلي جدي در زندان و کاملاً بي پروا و به طور نسبي مسلط با جريانات غيرمذهبي بحث مي کرد، يعني آدمي بود که هيچ واهمه اي نداشت از وارد شدن به چالش هاي نظري و تئوريک و حضورش در بحث کاملامؤثر بود و اين نشانة توانايي اش بود...