مواضع و اقدامات سازمان کشورهای غیرمتعهد درباره جنگ ایران و عراق چگونه بود؟
به طور کلی از بررسی مواضع جنبش غیرمتعهدها در قبال جنگ ایران و عراق چنین برمی آید که با وجود تجاوز آشکار رژیم عراق به قلمرو جمهوری اسلامی ایران و با وجود نقض مکرر اصول انسانی، موازین حقوق بین الملل و نیز اصول جنبش عدم تعهد به وسیله عراق، این جنبش نتوانست موضع صریح و عادلانه ای در قبال جنگ اتخاذ کند؛ به ویژه اینکه با توجه به عدم عضویت ابرقدرت ها در این جنبش و نبودن حقوق ویژه ای برای گروهی خاص، نظیر حق وتو در شورای امنیت، از جنبش، صراحت و قاطعیت بیشتری انتظار می رفت که برآورده نشد.
کشورهای غیرمتعهد از همان روزهای آغازین جنگ فعالیت هایی را برای خاتمه آن شروع کردند. برای انجام دادن این کار جنبش نیز همانند سازمان کنفرانس اسلامی یک کمیته حسن نیت تشکیل داد و هیئتی را برای ایجاد تفاهم به دو کشور ایران و عراق اعزام کرد. این سازمان پس از مذاکراتی با ایران و عراق، کوشش نمود که یک راه حل فوری مورد قبول طرفین را ارائه دهد. کمیته حسن نیت ماموریت یافت با تشکیل جلسه ای در سطح وزیران خارجه در بلگراد، به مسئله جنگ رسیدگی کند که به دلیل مخالفت عراق با حضور الجزایر در این جلسه از ادامه کار باز ماند.
به دنبال آن جنبش عدم تعهد یک قطعنامه پیشنهادی درباره جنگ صادر کرد که در آن از ایران و عراق درخواست شده بود ازهر گونه تهدید جدید با توسل به زور در مناسباتشان خودداری ورزند. در این قطعنامه لزوم پایان دادن به جنگ مورد تاکید قرار گرفته بود و به اصل مردود بودن تصرف سرزمین دیگران، توسل به تهدید و یا اعمال زور و همچنین به اصل عدم مداخله در امور داخلی دیگر کشورها استناد شده بود.
پس از آن در آبان ماه 1359 کمیته در نظر داشت با تشکیل جلسه در بغداد تلاش جدیدی را برای برقراری آتش بس آغاز کند که با مخالفت ایران روبه رو شد. ایران اعلام نمود هیچ گونه آتش بسی را تا زمانی که نیروهای عراقی از خاک ایران خارج نشوند، نخواهد پذیرفت. بنابراین تا این مرحله کمیته به علت موضعگیری های عراق و ایران موفقیتی کسب نکرد.
پس از آن در اجلاس وزیران خارجه جنبش در دهلی نو نیز به علت وجود اختلاف درباره طرح موضوع جنگ ایران و عراق در جنبش، این موضوع مطرح نگردید. مهم ترین کاری که جنبش در دوره بعد از اجلاس در دهلی نو انجا مداد و به نفع ایران تمام شدف تغییر محل اجلاس هفتم از بغداد به دهلی نو بود؛ زیرا در غیر این صورت جنبش بر تجاوز عراق تایید عملی می نهاد.
در گام بعدی یعنی در اجلاس هاوانا، جنبش از اعضای کمیته حسن نیت خواست به تلاش های خود برا ی دستیابی به راه حلی عادلانه و مسالمت آمیز و شایسته در مورد جنگ ادامه دهند. این حرکت نشان دهنده این است که جنبش از این زمان به بعد حالت انفعالی درآمده و بیشتر در زمینه جنگ ایران و عراق فعال شده بود. البته این تغییر موضع را می توان نتیجه پیروزی های رزمندگان ایران دانست. به دنبال این اجلاس، عراق اعلام کرد که داوطلبانه به مرزهای بین المللی عقب نشینی خواهد کرد. البته جنبش در اینجا تعلل کرد زیرا می توانست به معرفی تجاوز و محکوم کردن آن بر اساس اصول جنبش و بنا به خواست عراق در مورد پذیرش رای سازمان هایی نظیر جنبش عدم تعهد، به اقدامی تاریخی دست بزند ولی سازمان از هر گونه اقدام مناسب و مقتضی خودداری ورزید.
در اجلاس های بعدی نیز جنبش مسئله جنگ ایران و عراق را تا حدودی مورد بررسی قرار داد. از اجلاس نیویورک به بعد (سپتامبر 1982) موضع جنبش درباره جنگ ایران و عراق، توصیه به طرفین برای خودداری از اعمالی است که باعث گسترش جنگ می گردد. در اجلاس هفتم سران در دهلی نو نیز در نهایت ایران و عراق خواسته شد که به جنگ خاتمه دهند و از تلفات و خسارات آن اظهار نگرانی نمودند. در این اجلاس ایران که در جبهه های جنگ در موضع قدرت قرار داشت، شرایط صلح عادلانه را شامل محکومیت و مجازات متجاوز، تادیه خسارات جنگی و خروج کامل نیروهای اشغالگر دانست.
در اجلاس لوآندا نیز به علت فقدان توافق درباره تهیه متن مورد قبول برای طرفین جنگ موضوع جنگ ایران و عراق از بیانیه اجلاس حذف گردید. در اجلاس دهلی نو نیز صرفا به تقاضای خاتمه جنگ از طریق مذاکره و با روش های صلح آمیز، عادلانه و پایدار اکتفا گردید. نمایندگان ایران و عراق نیز در سخنرانی های خود به ناتوانی جنبش در مورد اینکه نتوانسته است موضع صریح و عادلانه در قبال جنگ اتخاذ کند، اعتراض کردند.
اقدام بعدی جنبش در اجلاس حراره (سپتامبر) صورت گرفت. در این اجلاس که بخشی از بیانیه سیاسی به جنگ ایران و عراق اختصاص یافت برخی از اعضای جنبش به صورت منفرد عراق را متجاوز دانستند. بیانیه نهایی اجلاس نیز در زمینه جنگ ایران و عراق موضوعات عدم کاربرد زور، ابراز تاسف از آغاز و ادامه جنگ و تقاضای پایان سریع جنگ را مورد توجه قرار داد.
آنچه که این بیانیه را از سایر بیانیه های قبلی جنبش متمایز می سازد فقط یک نکته است و آن اینکه برای اولین بار جنبش در بیانیه خود از آغاز جنگ ابراز تاسف عمیق کرده است گرچه همگام با آن از ادامه جنگ نیز اظهار نگرانی نموده است ولی ابراز تاسف از آغاز جنگ بیانگر تاسف از آغاز کننده جنگ است. همچنان که ابراز تاسف از ادامه جنگ بیانگر تاسف از ادامه همان متجاوز است. به طور کلی می توان بیانیه جنبش در اجلاس حراره را این گونه تفسیر کرد که از تجاوز اظهار نگرانی عمیق نموده است.
در مرحله بعد تقریبا از اوایل سال 1987 میلادی و به ویژه با پیروزی های ایران در سال 1986 و دو ماهه اول سال 1987 که انعکاس جهانی وسیعی را به دنبال داشت، جنبش فعالیت خود راآغاز می نماید. در این زمان اکثر قدرتهای جهانی و مجامع بین المللی به اجماع نظر رسیدند که سقوط بصره می تواند سقوط رژیم عراق و در نتیجه به هم خوردنن تعادل قوا در منطقه و به ویژه تهدید منافع غرب را به دنبال داشته باشد. بنابراین زمان مداخله قدرت های بزرگ برای جلوگیری از پیروزی ایران در جنگ و در نتیجه تغییر تصویر سیاسی منطقه فرارسیده بود.
به طور کلی موضع جنبش عدم تعهد در قبال جنگ ایران و عراق و ابعاد گوناگون آن موضعی منفی بوده است. جدی ترین تلاش جنبش درباره این جنگ توصیه و درخواست دو کشور درگیر برای پایان دادن به جنگ بوده است. اظهار نگرانی عمیق و امید به خاتمه جنگ دو مورد دیگر از تلاش های جنبش است که می تواند نشان دهنده مثبت بودن مواضع آن باشد. حال آنکه این گونه نیست زیرا تقاضاها و توصیه ها هیچ گونه ضمانت اجرایی نداشته اند به علاوه بیشتر در مواقعی مطرح می گردید که به زیان ایران بوده اند.
منبع: جنگ ایران و عراق/پرسش ها و پاسخ ها/ فرهاد درویشی/ 1385
