تبيين روانشناختي نقش زنان در انتقال فرهنگ ايثاروشهادت به فرزندان خود در دوران جنگ نرم

مريم آذرشين
چكيده
تاريخ پرافتخار انقلاب شكوهمند اسلامي ايران سرشارازايثاروفداكاري ازخود گذشتي افرادي است كه با بذل جان ومال خود راه ترقي وتعالي كشور را هموار نمودند وهستي خويش را درطبق اخلاص نهادند. زنان در طول تاريخ نشان داده اند كه براي دست يابي به اهداف والاي انساني و كمال مطلق و براي قرب الهي از هيچ عملي فروگذار نگشته اند و در حد توان در خدمت خانواده، همسر و اجتماع بوده اند. زنان دوران جنگ ابتدا به خود و سپس به ديگران اثبات كردند كه زن مسلمان صاحب توانايي هاي بي شماري است كه در صورت تجلّي، معرّف پايگاه و جايگاه زن در اسلام مي باشد . هدف از اين پژوهش پاسخگويي به اين سوال بود كه زنان در خانه با نقش مادر چگونه مي توانند باتوجه به ويژگي هاي رشدي فرزندان خود در مراحل مختلف زندگي فرهنگ ايثار و شهادت را به آنها منتقل كنند. روش پژوهش دراين مقاله، كتابخانه اي مي باشد.
در اين مقاله ابتدا به بررسي مفهومي ايثارو شهادت پرداخته ايم سپس به نقش زنان در دفاع مقدس اشاره اي نموده وبا تعريفي از جنگ نرم به بررسي نقش زنان در انتقال فرهنگ ايثارو شهادت به فرزندان خود پرداخته ايم اين نقش را درسه مرحله از رشد فرد: دوره جنيني، نوزادي و كودكي و دوره بلوغ و نوجواني بررسي نموديم . و نتيجه اينكه مادر براي اينكه بتواند كار انتقال فرهنگ فوق رابهتر انجام دهد بايد درباره رشدشناختي، اخلاقي و...اطلاعات لازم راكسب نمايد و از روش هاي آموزشي غيرمستقيم مثل الگوسازي، داستان گويي و... استفاده كند زيرا آنقدر كه كودك هنجارهاي رفتاري پذيرفته شده را از طريق روش هاي آموزشي غير مستقيم به طور ناخودآگاه دروني مي كند از طريق روش هاي آموزشي مستقيم ياد نمي گيرد.
مقدمه
در طول تاريخ و نزد همه اقوام و ملل ، ايثار و شهادت از مقام منيع و رفيعي برخوردار بوده است و هرگاه كسي با مجاهدت خويش و با نيت رضايت پروردگار و خدمت به انسان جان خويش را از دست داده است، به مقام شهادت دست يافته است .زنان در مقوله ايثار و شهادت چه در دوران جنگ و چه بعد از اتمام جنگ نقش مهمي داشته اند و دارند. از جمله عوامل بسيار مهم و مؤثر در پيروزي انقلاب الهي و اسلامي ايران، حضور گسترده زنان شجاع و مؤمن در متن انقلاب است. زناني كه در دو سنگر جهاد و قيام، عفت و تقوا، و ايمان و معنويت با دشمن به مبارزه و نبرد پرداختند و در ميدان عبادت و بندگي، خانه و خانواده و تربيت فرزند نيز الگوي زنان عالم شدند. به هر انقلاب و نهضتي الهي بنگريم، نقش فعال وسرنوشت ساززنان متعهد را مشاهده مي كنيم .بهترين نمونه ها حضرت زهرا (س) و زينت كبري(س) هستند. قهرماناني كه درس عبوديت و بندگي پروردگار، آزادگي و بزرگ منشي، شرافت و كرامت انساني، دفاع از حق و عدالت و مبارزه با بيداد را به همگان آموختند. از اين روست كه مي نگريم، زنان آزاده، شجاع و مسلمان ما با الگو قرار دادن حضرت زهرا(س)، قدم در ميدان مبارزه گذارده، روحيات و ملكات الهي را در خويش جلوه گر ساختند. زنان علاوه بر اين كه فرزندان، همسران، برادران و پدران خود را به مشاركت در دفاع مقدس تشويق مي كردند،و اين تشويق ها در استقبال مردان براي حضور بيشتر در جبهه ها بسيار مؤ ثر واقع شد،پس از شنيدن خبر شهادت بستگان و عزيزان خود،شكيبايي و بردباري كم نظيري را به نمايش گذاشتند كه آن هم در تقويت روحيه رزمندگان به ادامه مردانه جنگ كمك فراواني كرد .مواردي از روحيات قوي زنان را مي توان در كلام امام خميني(ره) و مقام معظم رهبري به وضوح ديد: « درعين حالي كه مادران، جوانا ن شان در جبهه شهيد شده اند با كمال خوشرويي و افتخار،افتخار مي كنند به اين كه جوان آن ها در راه اسلام شهيد شده است و باز هم پيشنهاد مي كنند كه جوانان ديگر هم داريم و به اسلا م تقديم مي كنيم) .» (رضواني: 1388 )
فرهنگ ايثار و شهادت
يكي از ويژگي هاي انكار ناپذير انقلاب اسلامي كه ريشه در مكتب رهايي بخش اسلام دارد فرهنگ ايثارو شهادت است كه همواره انگيزه جهاد بوده وشهدا با آرمانهاي اسلاميشان مشخص كننده راه و خصلت انقلاب و عالم پيروزي آن بوده اند.
فرهنگ
فرهنگ به مجموعه ي پيچيده اي از خصوصيات احساسي ، فكري ، مادي و غيرمادي اطلاق مي شود كه به عنوان شاخص يك جامعه يا گروه اجتماعي مطرح مي شود ، كه اين نه فقط شامل هنرها و آثار ادبي است ، بلكه شامل شكل هاي مختلف زندگي ، حقوق بنيادين انسان ها ، نظام هاي ارزشي و اعتقادات هم مي باشد. (پناهي: 1375 :94)
ايثار
"ايثار" در لغت به معني بذل كردن ؛ ديگري را بر خود برتري دادن؛ سود ديگري را بر سود خود مقدم داشتن؛ و به معني قوت لازم و مايحتاج خود را به ديگري بخشيدن است (عميد:1383)به معناي برگزيدن ، غرض ديگران را بر غرض خويش مقدم داشتن و منفعت غير را بر مصلحت خود مقدم داشتن است. (دهخدا: 1377) و در اصطلاح عبارت است از:بخشش مال به كسي، با وجود نياز به آن. )فهيمي: 1387 : 541)
شهادت
از نظر اسلام هركس به مقام و درجه ي "شهادت " نايل آيد كه اسلام با معيارهاي خاص خودش او را" شهيد" بشناسد، يعني واقعاً در راه هدف هاي عالي اسلامي و به انگيزه ي برقراري ارزش هاي واقعي بشري كشته بشود، به يكي از عالي ترين و راقي ترين درجات و مراتبي كه يك انسان ممكن است در سير صعودي خود نايل شود، نايل مي گردد «. (مطهري:1373: 64) به تعبير مقام معظم رهبري، (شهادت به اين معناست كه يك انسان برترين و محبوب ترين سرمايه ي دنيوي خويش را نثار آرماني سازد كه معتقد است زنده ماندن و بارور شدن آن به سود بشريت است و اين يكي از زيباترين ارزش هاي انساني است. و آنگاه كه آرمان مطلوب او الهي و آرزوي همه پيامبران خدااست، اين ارزش در صدر همه نيكي ها ي بشر قرار مي گيرد و در هيچ ترازوي مادي نمي گنجد . پذيرش اين تفكر، همان عامل خيره كننده اي است كه به مجاهدان راه حقيقت ، نيرويي براي باطل ساختن همه محاسبات جبهه خصم مي بخشد و چنان كه به تجربه دانسته شده است ، دشمن حقيقت را دچار بن بست و عجز و حيرت مي سازد(خامنه اي: 1381)
نقش زنان در دفاع مقدس
امام خميني(ره) درباره نقش پراهميت زنان در انقلاب و به ويژه جبهه و جنگ مي فرمايد:
ما مفتخريم كه بانوان و زنان ، پير و جوان ، خرد و كلان، درصحنه هاي فرهنگي واقتصادي و نظامي ، حاضر و همدوش مردان ، يا بهتر از آنان در راه تعالي اسلام و مقاصد قرآن كريم فعّاليّت دارند و آنان كه توان جنگ دارند در آموزش نظامي كه براي دفاع از اسلام و كشور اسلامي ، از واجبات مهم است شركت و از محروميت هايي كه توطئه دشمنان و ناآشنايي دوستان از احكام اسلام و قرآن بر آنها، بلكه بر اسلام و مسلمانان تحميل نمودند، شجاعانه و متعهدانه خود را رهانيده و از قيد خرافاتي كه دشمنان براي منافع خود به دست نادانان و بعضي آخوندهاي بي اطّلاع از مصالح مسلمين به وجود آورده بودند، خارج نموده اند . و آنان كه توان جنگ ندارند در خدمت پشت جبهه به نحو ارزشمندي كه دل ملت را از شوق و شعف به لرزه مي آورد و دل دشمنان و جاهلان بدتر از دشمنان را از خشم و غضب مي لرزاند، اشتغال دارند و ما مكرّر ديديم كه زنان بزرگواري زينب گونه عليه اسلام الله ، فرياد مي زنند كه فرزندان خود را از دست داده و در راه خداي تعالي و اسلام عزيز از همه چيز خود گذشته و مفتخرند به اين امر و مي دانند آنچه به دست آورده اند بالاتر از جنات نعيم است ، چه رسد به متاع ناچيز دنيا ).امام خميني: 1376: 311-312)
هرچند شرح همه ايثارها، از جان گذشتي هاو اقدامات زنان در جن گ تحميلي ميسر نيست سعي مي كنيم با ذكري از نمونه هاي آن يادآور تلاشها و حماسي آنها باشيم.
الف) حضور در جنگ : در بعضي مواقع با توجه به شرايطي كه بوجود مي آيد زنان نيز خود را موظف به حضور در جنگ مي بينند و در اين راه همانند مردان اسلحه به دست به صورت رو در رو با دشمن مي جنگند. مقاومت دليرانه زنان در شهر هاي جنگي زبانزد است. زنان جوان در شهر هاي خرمشهر، آبادان، مريوان و...سلاح به دست گرفتند و به دفاع از انقلاب پرداختند. عده اي از اين زنان به شهادت رسيدند و برخي نيز مجروح و يا اسير شدند. در صدر اسلام نيز در جنگهاي مثل نبرد احد و نبرد حنين زناني مثل(نسيبه و ام حارث ) اسلحه به دست درمقابل دشمن ايستادند.
ب) پرستاري از مجروحان: از ديگر نقش هاي زنان در جنگ، پرستاري و مداواي مجروحين در جبهه و جنگ مي باشد . در طول جنگ تحميلي عراق عليه ايران، زنان فراواني در قالب بسيج به پرستاري و مداواي مجروحين پرداختند و تعدادي نيز در اين را به مقام رفيع شهادت نايل شدند.
پ) كمك هاي مالي: در طول جنگ بسياري از زنان كشورمان به اهداي اموال و وسايل لازم رزمندگان در جبهه اقدام كردند. به طوري كه امام خميني (ره) درباره آنها فرمود: زنان در عصر ما ثابت كردند كه در مجاهدت همدوش مردان بلكه مقدم برآنانند. زنان ايران هم مجاهدت انساني عظيم كرده اند و هم مجاهدت مالي.
ت) فعاليت هاي تبليغي : در طول جنگ تحميلي عده اي از زنان با سرودن اشعار حماسي و ديني و پخش آنها از مطبوعات به تهييج دلاور مردان جبهه و جنگ همت گماردند.
مفهوم جنگ نرم
جنگ نرم عليه ايران مدت هاست كه آغازگرديده است . هنگامي كه دشمن در جنگ سخت شكست خورد و نتوانست از طريق اقدامات نظامي به اهداف خود برسد با شروع دهه دوم انقلاب به بهره گيري از راهبرد جنگ نرم روي آورد . دشمن قصد دارد از اين طريق فرهنگ، باور،عقايد وارزش هاي ناب اسلامي را از مردم اين مرز وبوم سلب كند . در واقع جنگ نرم شكل جديد و پيشرفته تر تهاجم فرهنگي است.
آنچه به عنوان جنگ نرم مطرح مي شود در ادبيات غرب بيشتر به قدرت نرم شناخته شده است كه زير بناي فكري آن اولين يار توسط جوزف ناي به شكل علمي مطرح شد . ازنظر جوزف ناي قدرت نرم عبارت است از توانايي كسب (مطلوب) از طريق جاذبه؛ نه از طريق اجبار يا تطميع. قدرت نرم از جذابيت فرهنگي، ايده ال هاي سياسي و سياست هاي يك كشور ناشي مي شود (روحاني و همكاران: 1387: 24)
مهم ترين حوزه اعمال و تاثير گذاري قدرت نرم برطرف مقابل، حوزه رسانه ها است . از طريق انواع سايت ها ، پخش برنامه هاي مختلف از كانال هاي ما هواره اي برنامه هايي كه جذابيت آنها براي جوانان بالاست ولي گمراه كننده اند.در واقع تفاوت جنگ سرد و جنگ نرم در چگونگي كاربرد ابزار و روش ها براي تحميل اراده است . بي ترديد در شرايطي كه فكر، انديشه و اراده ملتي تسخيرگردد به طور طبيعي آن كشور بدون كاربرد قدرت نظامي اشغال مي گردد.
دشمن سعي دارد ازاين طريق فرهنگ، عقايد ، باورهاو... جوانان مارا از آنان سلب كند و فرهنگي كه مد نظر خودشان است به آنان بقبولاند . لذا بايد فرهنگي كه جوانان در طول زندگي كسب مي كنند چنان در وجود آنها دروني شود كه دشمن نتواند كاري از پيش ببرد. و كسي كه مي تواند در اين زمينه بيشترين تاثير گذاري را داشته باشد مادر است. يكي از ابزارهاي فرهنگي مقابله با جنگ نرم، آموزش و دروني كردن فرهنگ ايثار و شهادت در جوانان است.
جاري شدن فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه، ابتدا بايد در جامعه كوچك خانه باشد و بي شك مدير اصلي در اين جامعه زن با نقش مادري است. خانه، جامعه اول محسوب مي شود و فرايند جامعه پذيري از آن شروع مي شود در اين فرايند مادر نقش مهمي دارد.امام خميني (ره) در اين باره مي فرمايد: از دامن مادر است كه مرد به معراج مي رود.
فيلسوف بزرگ ايت الله جوادي آملي در رابطه با اهميت نقش زنان در انتقال ارزشها به اعضاي خانواده مي گويد:
نقش زن در ايجاد ارتباط بين مرد به عنوان پدر و افرادي كه بعداً متولد مي شوند و دميدن رأفت وعطوفت و ايثار در آنان، نشان مي دهد كه اصالت خانواده به عهده زن است(آملي 1374 ). در انتقال دادن فرهنگ ايثار و شهادت مهم ترين چيز شناخت اين فرهنگ است. مادر در وهله اول بايد اين فرهنگ را به خوبي بشناسد . داشتن شناخت درست از آن كار انتقال را ميسرترمي نمايددر واقع به هر ميزاني كه دانش و اطلاعات مادر نسبت به فرهنگ ايثار و شهادت بيشتر باشد بهتر و مفيدتر مي تواند آن را به فرزند خود بشناساند و انتقال آن را بهتر انجام دهد. شناخت درباره اين فرهنگ به دست نمي آيد مگر اينكه مادر به اين مقوله دقت نمايد. مادر بايد خود را موظف كند تادر اين باره اطلاعات كافي راكسب نمايد. مسئله ديگر در اين باره بحث ارزش گذاري آن است مادر بايد براي اين فرهنگ مقدس ارزش قائل باشد و نيز آن را بر ديگر فرهنگ ها برتري بدارد.
نقش مادر در انتقال فرهنگ ايثار و شهادت به فرزندش در مراحل مختلف رشد
هرچند كار اصلي انتقال فرهنگ ايثار و شهادت به فرزندان پس از تولد به ويژه هنگامي كه آنان توان عقلي كافي براي دريافت اين مفاهيم رادارا شدند آغاز مي شود، ولي مسئوليت مادر پيش از آن حتي پيش از دوران جنيني كودك، يعني زمان انعقاد نطفه، شروع مي شود.
زمينه سازي فرهنگ ايثار و شهادت در دوران جنيني فرزندان:
امروزه بركمتر كسي پوشيده است كه دوران جنيني علاوه بر اينكه دوران تكامل جسمي و ايام شكل گيري اعضا و جوارح اوست دوران دريافت پيام هاي تربيتي و تاثيرپذيري اخلاقي و رواني او نيز مي باشد. نتايج تحقيقات نشان مي دهد كه جنين در زهدان واقعاّ ياد مي گيرد كه بعضي از ويژگي هاي صوتي كلمات را تميز دهد . طي آزمايش بسيار جالبي، زنان در شش هفته ي آخر بارداري، بخشهايي از يك كتاب قصه ي كودكان را باصداي بلند مي خواندند. دو يا سه روز پس از تولد، به نوزادان فرصت داده شد به پستانك مخصوص كه به سيم دستگاه ضبط ميزان مك زدن متصل بود مك بزنند . الگوي مك زدن نوزاد ، دستگاه پخش نوار قصه را روشن يا خاموش مي كرد . يكي از الگوهاي مك زدن باعث پخش همان صدايي مي شد كه نوزاد پيش از تولد شنيده بود؛ الگوي ديگري موجب پخش قصه اي مي شد كه نوزاد در دوره ي جنيني نشنيده بود. قصه براي بعضي نوزادان با صداي مادرش و براي برخي ديگر با صداي نا آشنا پخش مي شد . نوباوگان با ميزان مك زدن خود نشان دادند كه صداي مادر خود را بر صداي نا آشنا ترجيح مي دهند. يافته عجيب اين بود كه آنها داستان آشنا را بر داستان نا آشنا ترجيح مي دادند-حتي وقتي هردو قصه با صداي آشنا پخش مي شد ).براهني وهمكاران:1385: 108)
از مطالب فوق چنين استنباط مي شود كه وظيفه مادر براي پرورش نسلي پاك، آماده ي شهادت و فداكاري در راه حق، مراقبت هاي حساب شده ي دوران جنيني فرزند و فراهم ساختن زمينه رشد سالم و كامل او در اين برهه ي حساس و سرنوشت ساز است. به همين دليل يكي از انديشمندان مسلمان با تكيه بر احاديث و روايات چنين گفته است»: مادر در ايام حمل، اگر از ذكر خدا، شركت در مجالس الهي، خواندن قرآن، توجه به واجبات و حفظ آرامش غفلت نورزد، در روان و مغز كودك و رشد روحي و معنوي او اثر بسزايي دارد.« (انصاريان1379 :396)
فرهنگ سازي در دوره ي نوزادي و كودكي:
درست است كه نوزاد معاني كلمات و جمله ها را نمي فهمد و خصوصيات مناظر و اشكال را تشخيص نمي دهد ليكن اصوات و آهنگها را مي شنود و هم چنين، مناظر و اشكال را مي بيند و اعصابش از آنها متاثر مي شود . بدين جهت نمي توان گفت كه ديدنيها و شنيدنيها هيچگونه تاثيري در نوزاد ندارد و نسبت به آنها بي تفاوت محض است. جمله ها گرچه براي نوزاد معنا ندارد اما در روح حساس و اعصاب ظريف او نقش مي بندد. كودك تدريجاً با آن جمله ها مأنوس و آشنا مي گرددو همين آشنايي ممكن است نسبت به آينده او موثر باشد. ما با هر لفظي بيشتر آشناباشيم معناي آن را بهتر درك مي كنيم(اميني : 1375: 107)از اين رو حاكميت فضاي مذهبي و در ميان بودن سخن پيرامون حق طلبي و فداكاري، محترم شمردن شهيد و شهادت توسط اعضاي خانواده، بستر پذيرش فرهنگ ايثار و شهادت را در فرزندان فراهم خواهد ساخت .
كودك از همان آغاز تولد مشغول شكل گرفتن و پروش يافتن و به اصطلاح تربيت شدن است . او در تمام لحظات زندگي تدريجاً بزرگ مي شود و شكل مي گيرد سيستم فكري و تفكر كودك از همان آغاز مانند يك دستگاه دقيق فيلم برداري از تمام رويدادها فيلم برداري مي كند، و بدين وسيله ساخته مي شود و پرورش مي يابد . از نظر روان شناساني همچون فرويد رشد شخصيت كودك كه به نظر او از آغاز تولد شروع مي شود در حدود 5-6 سالگي بيشترين اهميت را پيدا مي كند. اين رشد در سنين حدود 14 سالگي كامل مي شود.( كريمي: 1388: 70) بنابر اين شخصيت يك كودك 5-6 ساله تقريباً شكل گرفته، و تربيت هاي بعدي بسيار دشوار و كم اثر خواهد بود . كودك در اين دوره وارد مرحله جديدي از رشد عقلي (ذهني) مي شود كه پياژه آن را مرحله (عمليات عيني) ناميده است. اين دوره به اين علت عمليات عيني خوانده مي شود كه با وجود رشد استعدادهاي ذهني و عقلي در كودك ، هنوز عمليات ذهني به جه ان خارج وابستگي دارد و حل مسايل درگروه ارتباط مستقيم و عيني است . (بي ريا و ديگران، 1375 ) از نظر پياژه ، كودك در اين مرحله داراي احساسات و عواطف قوي است از اين حيث مانند بزرگسالان است اما از لحاظ فكري قابليت درك مطالب و مفاهيم انتزاعي را ندارد . با توجه به ويژگي هاي رشد شناختي ، اخلاقي و ... در اين مرحله، بهتر است از روش هاي غير مستقيم براي انتقال مفاهيم ايثار و شهادت به كودك خود استفاده كند . روش هايي مثل : الگوسازي، قصه گويي، روش نمايشي، آموزش بازيهاي گروهي و فردي، تهيه اسباب بازيهاو سرگرمي هاي مورد علاقه ي اين رده ي سني كه نمادي از جبهه و جنگ باشد، آموزش نقاشي ها و كاردستي هايي كه زمينه اصلي آنها را مفاهيم دفاع مقدس تشكيل دهد.
همانطور كه اشاره شد كودك از لحاظ رشد شناختي در مرحله عمليات عيني قرار دارد به همين دليل بهترين روش براي انتقال فرهنگ ايثار و شهادت روش الگوپذيري و اسوه سازي براي كودك است. در اين مرحله از عمر قدرت تقليد بسيار بالا است و اين دوره مرحله كسب عادت است غريزه تقليد يكي از نيرومندترين و ريشه دارترين غرايز انساني است. انسان يك مقلد است و در تمام عمر كم يا بيش از ديگران تقليد مي كند . اما در سنين بين يك سالگي تا پنج - شش سالگي بيشتر از اين غريزه برخوردار ميگردد.(اميني: 1375: 165) كودك يك مقلد كامل است، به اعمال ، رفتار و اخلاق مادرنگاه مي كند و از او تقليد مي نمايد او به مادر به عنوان يك الگو مي نگرد و خود را باآن تطبيق مي دهد. او به كردار و اعمال مادر مي نگرد و به پند و اندرز توجهي ندارد و اگر كردار با گفتارمطابق نبود كردار را ترجيح خواهد داد . مادري كه به مفهوم ايثار و شهادت توجهي ندارد و ايثار و از خود گذشتگي ندارد نمي تواند فرزندي شهادت طلب و ايثارگر تربيت كند و تحويل جامعه دهد.بنابر اين مادربايد خود الگويي از ايثار و فداكاري باشد مادر مي تواند با گذشت و چشم پوشي از خواسته هاي خود در مقابل كودك اين فرهنگ را به او منتقل كند . نكته حائز اهميت اين است كه، مادربايد توان شناختي، عاطفي و انگيزشي فرزند خود را در رده هاي مختلف سني او در نظر بگيرد و راه كارهايي را به كار ببندد كه مطابق با توانايي ها و ويژ گي هاي مراحل رشد وي باشد. مادر مي تواند از طريق داستان گويي نيز اين مفاهيم را به فرزند خود منتقل كند . داستان و قصه گويي يكي از مناسب ترين روش هاي آموزش مفاهيم ديني به كود كان است . زيرا كودكان شيفته ي شنيدن قصه و خواندن داستان مي باشند. مادر مي تواند براي فرزند خود داستان ها و قصه هايي را بخواند كه مفاهيم جبهه و دفاع مقدس را داشته باشد . روش ديگري كه مادر از طريق آن مي تواند اين فرهنگ را به فرزند خود منتقل كند، روش نمايشي است . روش نمايشي يكي از روش هاي آموزشي است كه داراي تاثير فوق العاده اي مي باشد و از راه آن مي توان اين مفاهيم را در قالب هاي قابل مشاهده و به گونه اي روشن و آسان به فرزندان آموزش داد. روش نمايشي موجب مي شود كودكان مطالب را بهتر درك كنند و يادگيري عميق تر صورت پذيرد معمولاً كودكان نمايشي را كه در كودكي ديده اند، به شكل خودآگاه يا ناخودآگاه تا آخر عمر در حافظه خود حفظ و نگهداري مي كنند . با توجه به مطالب فوق مادر در اين مرحله مي تواند فرزند خود را در مراسم سرور وسالار شهيدان امام حسين عليه السلام، در تعزيه ها شركت دهد و براي او فيلم ها، كا رتون ها، انيميشن ها و برنامه هاي تلويزيوني با مضامين دفاع مقدس را تهيه كند كه جذابيت آنها براي خردسالان بالاست .
آموزش بازيهاي گروهي و فردي كه به هر طريقي تداعي كننده ي روزگاران جبهه و جنگ و دفاع مقدس باشند يكي ديگر از روش ها براي انتقال اين مفاهيم مي باشد. به نظر برخي از روان شناسان كودك نظير پياژه، بازي در واقع كليد اصلي كشف دنياي اطراف كودك است و رشد شخصيت او از جنبه هاي مختلف به بازي كردن وابسته است (كريمي:1388: 41)
اين دوره، دوره رشد زبان نيز مي باشد . زبان ابزاري براي انتقال مفاهيم ايثار و شهادت است . آموزش زبان توسط مادر انجام مي گيرد. طفل از طريق مادر براين ابزار مسلط مي شود و به توجيه وتشريح مسائل مي پردازد مادر بايد براي انتقال اين مفاهيم به فرزند خود با آنها به زبان خودشان ( زبان كودكانه ) صحبت كند . آنچه درباره ي اين فرهنگ به كودك آموزش داده مي شود بايد روشن و دقيق باشد تا نيازي به دوباره آموزي نباشد ؛ زيرا تجديد نظر ساخته ها، ويران كردن و از نو ساختن كاري دشوار است . وسعت انتقال فرهنگ مادر به فرزند خود بسيار است. فرهنگي كه مادر به ذهن فرزند خود تزريق مي كند به سادگي پاك شدني نيست. در اين دوره مدرسه و رسانه ها به خصوص تلويزيون نيز نقش مهمي دارند. در بيشتر منازل كودكان از سنين پايين جذب برنامه هاي آن مي شوند. هر چند مدت زمان تماشاي برنامه ها كم باشد، كودك هرچه رامي ببيند بدون چون و چرا قبول مي كند و اين به همان غريزه تقليد او بر مي گردد پس مادر بايد بر برنامه هايي كه كودك تماشا مي كند نظارت داشته باشد . از سوي ديگر كودكان ساعات طولاني را در مدرسه مي گذرانند مدارس نيز در انتقال اين مفاهيم به كودك نقش بسزايي دارند . مادر موظف است با انتخاب برنامه هاي مناسب از رسانه ها و هم چنين انتخاب مدرسه مناسب به دروني شدن فرهنگ فوق سرعت ببخشد . چرا كه مادر در تماس مستقيم با كودك، افكاراو را شكل مي دهد. از اين رو حفظ و انتقال اين فرهنگ مقدس تا حد زيادي به مادر وابسته است.
فرهنگ سازي در دوره نوجواني و بلوغ :
دوران نوجواني و بلوغ به خاطر رخ دادن دگرگوني هاي جسمي و روحي در فرد، يكي از حساس ترين دوره هاي زندگي فرد به شمار مي رود . نوجوان وارد مرحله جديدي از رشد عقلي )ذهني( مي شود كه پياژه آن را مرحله)عمليات صوري (ناميده است . يعني مرحله اي كه فرد مي تواند به صورت كاملاً نمادي استدلال كند (براهني و همكاران (112:1385:
و از نظر كلبرگ افرادي كه به سطح تفكر به شيوه عمليات صوري رسيده باشند از لحاظ رشد استدلال اخلاقي در سطح سوم (اخلاق پس عرفي ) قراردارند (براهني و همكاران 118:1385 :). بنابر اين لازم است مادر جهت انتقال فرهنگ ايثار و شهادت به فرزند خود بيش از بيش از عقل و منطق استفاده كند و از در استدلال با آنها سخن بگويد.فردي كه در اين مقطع ، عمر خويش را سپري مي كند در اوج استقلال طلبي، حقيقت جويي، و پرسشگري است. مادر در اين مرحله با توجه كردن به نكات زير مي تواند انتقال فرهنگ فوق را بهتر و عميق تر در فرزند خود دروني كند.
الف) تقديس شهيد و شهادت و ياد آوري اهداف بزرگ شهيدان : بدون شك شهادت در راه خدا با همه ارزشمنديش به خودي خود هدف نمي باشد، بلكه هدف اصلي دفاع از دين و حق و عدالت است مادر در مطرح موضوع ايثار وشهادت با فرزند خود نبايد آن را هدف اصلي معرفي كند. بلكه به او بفهماند كه در جهت دفاع از حق و عدالت، عزت و شرف انساني شهادت نصيب آنان گرديد.
ب) بهره گيري از استدلال و عقلانيت : همانطور كه اشاره شد دوره جواني دوران پرسشگري است. مادر بايد به سوالات اعتقادي و ديني فرزندش با دليل و منطق نه با احساس و عاطفه يا جبر و تحكيم جواب دهد اگر مادر به جاي استفاده از دليل و منطق به احساسات و جبر متوسل شود ممكن است فرزند خود را از دين و مسائل ديني متنفركند در نتيجه زمينه ايثار و فداكاري در راه آن از ذهن و دل آنان رخت بر مي بندد.
پ) رعايت صداقت در مورد مسائل مذهبي: از آنجا كه جوانان داراي ذهني حقيقت جو هستند و معمولاً از رياكاري مذهبي بيزار مي باشند، چنانچه خانواده ها طالب فرزنداني معتقد و ايثارگر و شهادت طلب هستند. لازم است به طور جدي اخلاص را در امور ديني خود مراعات كرده و از دوگانگي حرف و عمل پرهيز نمايند )نهج البلاغه،كلمات قصار، شماره( 456
ت) دميدن روح شجاعت و عزت و غيرت در جوانان : انسان در صورتي آمادهي شهادت و ايثار ميشود كه از روحيه ي عزتمندي و شجاعت برخوردار بوده و براي مبارزه در راه خدا ترس و ترديدي به خود راه ندهد(مطهري:1365: 14) از اين رولازم است همواره شجاعت و غيرت و عزت را در دل و جان جوان انمان زنده و بارور ساخته و با يادآوري الگوهاي مردانگي و شرافت آنان را از ذلت پذيري به دور سازيم.
در اين دوره مادر بايد به دو نكته توجه داشته باشد يكي اثرات گروه همسالان در اين دوره است و ديگري كتاب هايي كه فرزندش مطالعه مي كند.
در اين دوره نوجوان در معرض اثرات گروه همسالان و دوستان نيز قرار مي گيرد. اين گروه تاثيرات مهمي در شكل گيري هويت نوجوان دارند . انتخاب دوست يك امر تحميلي نيست كه والدين به فرزندشان بگويند با فلان كس دوست شوند و با فلان كس دوست نشوند. نوجوان بايد در انتخاب دوست آزاد باشد . اما اين هم درست نيست كه آنها در انتخاب دوست كاملاً آزاد باشند و هر كه را خواست ند به عنوان دوست برگزيند زيرا اخلاق، رفتار و افكار دوستان بدون شك در يكديگر اثردارد . در اين باره پيغمبر اسلام صل الله عليه و آله فرموده است: انسان برمرام و مذهب و روش دوست و همنشينش خو مي گيرد. وظيفه مادر در اين دوره هدايت نوجوان براي انتخاب دوستاني است كه از لحاظ افكار، اخلاق، محيط خانوادگي و... مثل شرايط زندگي فرزند خودش باشد .
يكي ديگر از نكاتي كه مادر بايد به آن توجه داشته باشد كتاب هايي است كه فرزندش مطالعه مي كند. كتاب خوب در روح خواننده عميقاً تاثير مي گذارد. روح و نفس انسان را تكامل مي بخشد و شخصيت انساني او را بالا مي برد . بر دانش او مي افزايد و اطلاعاتش را بيشتر مي نمايد. نقائص اخلاقي و اجتماعي را بر طرف مي سازد . تاثيري كه خواندن يك كتاب ممكن است در روح شخص بگذارد از تاثيرات ديگر عميق تر و ريشه دارتر مي باشد و گاهي شخصيت او را دگرگون مي سازد. پس مادران بايد كتاب ها يي رابراي فرزندان خود خريداري كنند كه محتواي آنها درباره ايثار و شهادت باشد.
حالا اين فرد كه در طول مراحل زندگي درجامعه كوچكي مثل خانواده فرهنگ ايثار و شهادت در در وجود اونهادينه شده است وقتي وارد اجتماع بزرگتر مي شود احتمال اينكه اين فرهنگ را حذف و فرهنگ جديدي را جايگزين آن كند كم است هنگامي كه اين فرد به طور مستقل تشكيل خانواده مي دهد . به عنوان مادر يا پدر خانواده مسئوليتي را كه برعهده او نهاده شده است به خوبي حس مي كند و خويش را در انتقال اين فرهنگ مسئول مي داند. او درك مي كند آنچه را كه والدينش به او داه اند حالا او در اختيار نوباوه خود قرار دهد تا جريان ايثار و شهادت جاري باشد. اگر كار انتقال فرهنگ ايثار و شهادت به فرزندان به طور صحيح انجام پذيرد فرزندان مي توانند حافظان خوبي براي اين فرهنگ مقدس و با ارزش باشند.
نتيجه گيري:
ايثار و از خود گذشتگي و شهادت طلبي عمري به درازاي عمر بشر دارد و كم و بيش در همه جوامع بشري و به اشكال مختلف تجلي يافته است. زنان در طول تاريخ و در طول هشت سال دفاع مقدس به صورت هاي مستقيم و غير مستقيم در جبهه و جنگ حضور داشتند و به طرق مختلف براي حفظ دين و دفاع از اين مرز وبوم ايثار و فداكاري كردند . آنچه امروز بيش از هرچيز نيازمند آن هستيم حفظ ارزش هاي ايثار و شهادت است زير ا اينك دوران تهاجم سخت دشمن گذشته است. ماهيت و هدف تهديدات دشمن دگرگون شده است و دشمن از راه تهديدات نرم و با استفاده از ابزارهاي مختلفي مثل رسانه ها فرهنگ، عقايد، ارزش هاي ملت ايران را هدف قرار داده است وشروع به فروپاشي باورها، ارزش ها والگوهاي رفتاري در بين جوانان، نخبگان و عامه مردم نموده است ولي اكثراَ جامعه هدف آنان جوانان مي باشد . يكي از ابزارهاي فرهنگي جهت مقابله باتهديدات نرم دشمنان ، آموزش ودروني كردن فرهنگ ايثار و شهادت درجوانان مي باشد. اگراين ارزشها در وجود جوانان به طورصحيح نهادينه شود اين فرهنگ باارزش همچنان حفظ خواهد شد. بايد انگيزه هاي ايثارگرانه و شهادت طلبانه را با روش هاي ارشادي و تربيتي به فرزندان انتقال داد و كسي كه مي تواند در اين مقوله موثر واقع شود مادر است. مادر مي تواند با روش هاي مستقيم و غيرمستقيم مفاهيم ايثار و شهادت را به فرزند خود منتقل كند. براي آموزش و انتقال اين مفاهيم دردوره كودكي استفاده از روش هاي غير مستقيم مؤثرتر از روش هاي مستقيم است زيرا استفاده از روش هاي مستقيم اولاً : باعث مقاومت كودك در برابر گفته هاي مادر مي شود ثانياً: آنقدر كه كودك هنجارهاي رفتاري پذيرفته شده را از طريق روش هاي آموزشي غير مستقيم به طور ناخودآگاه دروني مي كند از طريق روش هاي آموزشي مستقيم ياد نمي گيرد . روش الگوسازي و داستان گويي و ... از جمله روش هاي غيرمستقيم است. براي انتقال فرهنگ ايثار و شهادت چيزي كه بايد به آن خيلي توجه كرد و درباره آن آگاهي كسب نمود شناخت روحيات و مراحل رشد و ويژگي هاي آن ها در فرزندان است اين را نيز بايد مد نظر داشت كه سطح فكر كودكان متفاوت است. مادر براي دروني كردن فرهنگ ايثار و شهادت در دوره ي نوجواني بايد بيش از بيش ازعقل و منطق استفاده كند . زيرا در اين مرحله نوجوان وارد مرحله جديدي از رشد شناختي، اخلا قي، اجتماعي و ... مي شود . آگاهي درباره رشد شناختي، اخلاقي ، اجتماعي و... باعث مي شود كه مادر بهتر بتواند در رده هاي مختلف سني فرزند خود راه كارهاي مناسب را اتخاذ نمايد و اين فرهنگ گرانبها را به او منتقل كند و در وجودش دروني سازد.
منابع
- رضواني، اصغر.( 1388 ) جلوه هاي حضور زنان بسيجي در دفاع مقدس . در تاريخ 15/ 1/ 1389 از سايت www.aftab.ir
- پناهي، محمد حسين.( 1375 ).نظام فرهنگي، كاركردها و دگرگوني آن در ارتباط بحث تهاجم فرهنگي، تهران: مركز پژوهش هاي بنيادين وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
- عميد، حسن.( 1383 ش) فرهنگ فارسي عميد، تهران: امير كبير.چاپ سي ام.
- دهخدا، علي اكبر.( 1377 ).لغتنامه، ج 3، تهران: دانشگاه تهران.
-فهيمي، محمدصادق.( 1387 ).فرهنگ ايثاروشهادت و شاخص هاي آن، مجموعه مقالات همايش ملي ترويج فرهنگ ايثاروشهادت، اصفهان: دانشگاه اصفهان .
- مطهري، مرتضي. ( 1373 ) قيام و انقلاب مهدي عليه السلام از ديدگاه فلسفه تاريخ ومقاله شهيد، تهران: صدرا.
- خامنه اي، سيدعلي15/ 10/ 1381). بيانات.
- خميني، روح الله .( 1376 ). آيين انقلاب اسلامي گزيده اي از انديشه و آراء امام خميني(س)، (-) موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(س).چاپ چهارم.
- ناي، جوزف اس. ( 1387 ). قدرت نرم، مترجمان محسن روحاني، مهدي ذولفقاري؛ با مقدمه دكتر اصغر افتخاري.تهران: دانشگاه امام صادق )ع(: پژوهشكده مطالعات و تحقيقات بسيج.
- آملي، جوادي.( 1374 ). زن درآيينه جلال و جمال ، نشر فرهنگي رجاء.
- ريتال. اتكينسون]... و ديگران.( 1385 ). [زمينه روان شناسي هيلگارد،مترجمان محمد تقي براهني] ... وديگران. [تهران: رشد.

منبع: مجموعه مقالات همايش ملي فرهنگ ايثار و شهادت/ دانشگاه زنجان